ALAN (Karaçay-Malkar) ADETLE

1.Tamada kirse ne eterge kerekdi?
2.Tişirıunu körseng ne eterge kerekdi?
3.Cauorun, başcartı kimge salınadı?
4.Törde kim olturadı?
5.Aşarga oltursang kalay aşarga kerekdi?
6.Aşab boşasang kesing turub keterge bolamıdı?
7.Konakda keç kalırga caraymıdı?
8.Stolnu otrasında tabakdan kalay aşaydıla?
9.Koydan nença ülüş çıgadı?
10.Tişirıuga kaysı süek salınadı?
11.Kaysı süekni ülüşge salmaydıla?
12.Adamga suusab berseng ne etese?
13.Tamadalanı uşaklarına çakırılmay koşulurga caraymıdı?
14.Stolga aşarga oltursang kollarıngı kalay salırga kerekdi?
15.Süyümçü aythannga ne etedile?
16.Abdez algannga suu kuülamıdı?
17.Abdez suunu kayrı tögedile?
18.Cau cib kaçan tagıladı?
19.İtlik çaç,itlik kölek deb nege aytadıla?
20.Tiş cırna kaçan etiledi?
21.Konakga kalay karaydıla?
22.Kelinni au caulugun,kol caulukların kim aladı?
23.Til tuthan,auuz açdırgan ne zat adetledile?
24.Kelin kayın atası bla kayın anasını atların aytamıdı?
25.Colda tişirıu kaysı canında baradı?
26.Kartlanı alları bla öterge caraymıdı?
27.Kim alga salamlaşadı?
28.Erkişi mıyık kaçan koyadı?
29.Adamnı zatın kaytarsang ne aytasa?
30.Toyga kızla-caşla kalay cürügendile?
31.Buzouçu deb kimge aythandıla?
32.Carım çalkıçı deb ua?
33.Tolu çalkıçı caş kaçan bolgandı?
 

1.Tamada kirse ne eterge kerekdi?
Örge turub kımsız, salam beririn saklaysa...

2.Tişirıunu körseng ne eterge kerekdi?
Örge turub, aşhılık berese...

3.Cauorun, başcartı kimge salınadı?
Tamadaga...

4.Törde kim olturadı?
Tamada...

5.Aşarga oltursang kalay aşarga kerekdi?
Tamada başlagandan sora... sabır bla...şhuuurga mıllık atmay...

6.Aşab boşasang kesing turub keterge bolamıdı?
Tamada tepsiden turmay turuga bolmaydı...ne da...erkinlik alırga kerekdi...

7.Konakda keç kalırga caraymıdı?
Konakga bargan eseng... sıyıng bla keterge kerekse...mardasın kaçırmay...

8.Stolnu ortasında tabakdan kalay aşaydıla?
Tamada ülüş beredi...

9.Koydan nença ülüş çıgadı?
24

10.Tişirıuga kaysı süek salınadı?
Nogana bla aşık ilik...

11.Kaysı süekni ülüşge salmaydıla?
Boün omurau...

12.Adamga suusab berseng ne etese?
İçib boşarın saklab...ayaknı kolundan alasa...

13.Tamadalanı uşaklarına çakırılmay koşulurga caraymıdı?
Caramaydı... tamada sez bermegenley... soruu sormaganlay... uşaklarına katışhan... işlenmegen adam bolganıngı belgili etedi...
p.s. gitçeleni ullulanı uşaklarına tıngılarga...erkinlikleri cok edi... 

14.Stolga aşarga oltursang kollarıngı kalay salırga kerekdi?
Karaçayda... stol deb stol bolmagandı...tepsile bolgandıla... kollarıng tepsige tiymey edi...men bilib...

15.Süyümçü aythannga ne etedile?
Sauga berilirge kerekdi...

16.Abdez algannga suu kuyulamıdı?
Kuülmaydı...

17.Abdez suunu kayrı tögedile?
Men bilib...adam ayak basmaz cerge tegedile...

18.Cau cib kaçan tagıladı?
Stım toy...saban toy... emda anı kibik kuuançlada...

19.İtlik çaç,itlik keleek deb nege aytadıla?
Sabiyni tuuganından sora... cülüngngen birinçi çaçına aytıla bolurmu... 

20.Tiş cırna kaçan etiledi?
Sabiyni birinçi tişi kerünse...

21.Konakga kalay karaydıla?
Terge alıb.. sıylagan etedile(v samom şirokom smısle etogo slova)...
alay a... soruunu tolusu bla angılamagama...

22.Kelinni au caulugun,kol caulukların kim aladı?
caşnı canından...tamada tişirıulanı biri... au aladı... anı da endi üylenirik caşnı boynuna atadı...)))alay deb eşitgenme...alay a...bügün künde... kıznı tegeregine tepseb... caşnı karnaşları emda negerleri...au algannı da kergenme...

23.Til tuthan,auuz açdırgan ne zat adeledile?
Cangı kelin caşnı üyüne kirgenden sora... kayınları bla seleşmeydi...anga "til tuthan" deydile... seleşib başlar üçün mal kesib, kelinnge sauga etiledi...anga da "auuz açhan" deydile...

24.Kelin kayın atası bla kayın anasını atların aytamıdı?
Kayın atası, anası, kalgan kayınları emda erini atı caşırılgan etedi...dagıda... kayınlarım...kayınım deb seleşgen ayıbha sanalgandı...

25.Colda tişirıu kaysı canında baradı?
Anang bla egeçing... ong canında... üy biyçeng sol canından... kündüzgü kün bir atlam artha kalıb... keçegi de... bir-eki atlam allıngda...

26.Kartlanı alları bla öterge caraymıdı?
Kartlanı alları bla öterge caramaydı... alaga sıy berib tohtab, kartla ötgenden sora...colunga alay barırga kerekdi...
dagıda.. tişirıula erkişini allı bla ötmeydile...

27.Kim alga salamlaşadı?
Tamada... erkişile bolsala... 
Erkişi bla tişirıu bolgan sagatda... erkişi birinçi aşhılık beredi...tişirıu aşhılıknı algan etedi... çabıb barıb...erkişi bla salamlaşhan adet cokdu...

28.Erkişi mıyık kaçan koyadı?
Çam bolur deb tura edim...ansı men eştgennge kere...)))üydegilenirge izlegenin bildiredi...caş alay bla...))))
mojet pokazatel soverşennoletiya...

29.Adamnı zatın kaytarsang ne aytasa?
Sau bol...kuuançda hayırlan... 

30.Toyga kızla-caşla kalay cürügendile?
Toyga kızla kesleri barmagandıla, alanı çakırgan üyden kızla bla caşla barıb algandıla...alay a, karnaş bla kelse kesi da kele boluredi...

31.Buzouçu deb kimge aythandıla?
sabiy bolur...bir 10-12 cılıdan gitçe...buzou küterge karıuu cetgen...))

32.Carım çalkıçı deb ua?
15 cılından gitçe...alay a... çalkını tutalgan...ol amerikanesle tineycer degenleden...))"çalkını beline cetgen" maganada bolurga bolur...

33.Tolu çalkıçı caş kaçan bolgandı?
15-16 cıldan tamada caş...

Soruulaga nazmu bla berilgen cuuabla

1 -Atanga,ananga sıyınngan,
Alanı namısların, sıyların körgen,
Tamadaga turub orun bergen,-
Ma bu adetledile ömürden kelgen

2-Tişirıunu körseng,
Tohtab,kün aşhı ber.
Anı sıyın har zamanda
Anangı sıyıça kör.

3-Halkıngı adetlerin bilmey,
Sokur adamça caşama.
Atang saulukdan, kolunga alıb,
Cauorun , başcartı aşama.

4-Atlı bolub kele eseng,tişirıuga
Kün aşhı atdan tüşüb ber.
Senden tamada bar ese,
İzleme üyde,koşda kesinge tör!

5-Senden tamada söleşgen zamanda,
Anı auuzuna çabma.
Aşarga oltursang a,
Cutlanıb,ullu kabma!

6-Tamadadan erkinliksiz
Tkpsiden turub ketme.
Kesime tabdı deb,
Adebsizlik etme.

7-Konakga bargan ceringde
Bek keçge kalma.
Tepsiden urlab alıb
Hurcununga cuk salma!

8- Ortada tabaknı 
Kesingi allınga tartma,
Etin aşagan süegingi
Şorpa tabagınga atma!

9-Cauorun,cansüek,aşıgilik,nogana
Koyda,eçkide 24 ülüş boladı.
Başlı iegile,omuraula,orta ilik,cansüek-
Honşuga ülüşge kim da alanı saladı!

10-Tişirıuga kerekdi cıyında
Ülüşge aşık ilikni salırga.
Boün omuraunu ülüşge salsang
Bolluksa ullu ayıb alırga!

11- (entda)Tişirıu cıyında tamadaga 
Et ülüşge koşakga,ierge kerekdi cayaknı

12 -Suusab berseng adamga,
Ketib kalma,algınçı ayaknı ızına!

13-Erkişi cıyın tamadaga cauorunnga,
Bek sıy berib,iy başcartını koşakga.
Senden tamadala söleşe tura esele,
Küreşme,koşulma,çakırılmay,kulak salıb uşakga.

14 -Stolga,tepsige,aşarga
Kollarıngı cayıb olturma,
Kesingi allıngı ua
Kir "hapçükden" tolturma.

15-Süyümçü aytıb kelgennge
Beredile açha,haraket,
Adetleni bilgen üyge
Bersin Allah bereket!

16-Abdez algan adamga
Bolmaydı suu kuyarga,
Üy işleseng,kiyiz bassang
Unutma mammat cıyarga.

17-Abdez suunu bolmaydı
Adam cürügen cerge tögerge.
Har karaçay adamga
Kerekdi bu adetleni bilirge!

18-Cangı üydegide tüngüç ulan tuusa
Beşikge bölegen kuuançha
Koz börk,cau cib tagıladıla.
Alay bolmay kızçık tuusa
Beşikge kurmanlık , toy etib, alay saladıla!

19-Cangı tuugan sabiyni
Eki-üç aydan,çaçın cülüb aladıla,
Anı da birinçi kölegin çulgab,kübürge saladıla.
İtlik çaç,itlik kölek degenleri da ma aladıla.

20-Sabiy birinçi tiş çıgarsa,
Nartüh bürtükleden etiledi cırna
Honşulaga ülüş etib,
Tiş cırna bla sıyla!

Sabiyni çaçın cülüsele,
Hıçın etedile,boladı mal da keserge,
Tıyınşlıdı ol hantladan
Tiyrede honşulaga ülüş eterge.

21- Üyünge konak kelse,
Andan alga olturma,catma,
Aşagan zamanda söleşme,
Cayak tauuş etib aşama,
Burnungu tartma.

22-Kelinni au caulugun
Üynü birinçi tuudugu aladı.
Alay bolmasa ua,ol cumuş
Bir köb tuuduklu ammaga kaladı.

23-Kelin kayınlarından til tutsa,
Alana sıların körgenin bildiredi.
Anı tilin açdırgan tamada kayın
Anga sauga bered,neda kiyim kiydired!

24-Kelin kayın ananı aytsa atın,
Katı auruydula tişleri.
Atanı atın aytsa ua,
Kolay bolmaydı,deydile,işleri.

25-Oramga çıksang,
Adetdeça,ayıbsız bar.
Kesingden gitçe bolsa da
Tişirıunu ong canınga sal.

26-Kalırmı seni adamlarıng,
Kartlanı alları bla çort ötseng?!
Kimge sanalırsa ol künden sora,
Alaga salam,neda kün aşhı bermey ketseng?

27-Tamadaga örge turub,
Bergin,tör deb, sıylı cerni.
Adetleni bilib,namısın saklagan-
Oldu birinçi şartı taulu erni.

28-Kerek tüldü atası sau caşha,
Adetni bilmey,bet coyarga.
Kesine ulan tuusa,
Boladı mıyık koyarga.

29-Karaçay adet bla,adamnı zatın
Hauh algan ızına "hayırın kör",
Deb kaytarırga kerekdi.
Zatnı iesi ua :"Sau bol!"-deb,
Cuuab eterge kerekdi.

30-Karaçay adet bla,kız,caş da
Cıyın toyga çakırılmay kelmegendile.
Üynü kızı,nögerge karnaşın,
Eki karnaşdan tuugan caşnı,
Ne küeunü alıb,cıygandı kızlanı.
Toy boşalsa,kızlanı cıygan caş,kız
Alanı üylerine aşırıb,
Algış etib kaytargandıla.

31-Erkişi sabiyge 7-9 cıl bolsa,
Koşha çıgargandıla.
Ol koşda ertde tururga,
Cumuş eterge,buzoulanı emizirge ürenngendi.
Anı atına da"buzouçu caşçık" degendile,
Cumuş bla birge ariu halige da üretgendile.

32- 14-15 cılda ol carım çalkıçı bolgandı,
Alay degenibiz: ol ullu cıyınnga
koşulmay biçen işlegendi.
Anı dürüsüne,senek auuzlarına,gapnalarına,
geben kalaganına bilgen adamla baga bergendile.
Cetişdirmegenin tüzetgendile.
Alay bla tolu çalkıçıga hazırlagandıla.

33 15-17 cıllarında caşla
köbüsü sau çalkı tuthandıla.
Ol çalkı cıyınnga koşulgandı.
Cıyın bla teng çalkv tuthandı,
Uuak cumuşlanı da etgendi. 

Buyurulmasın halkıma
Mından arı kıyınlık körürge!
Bardı madar caş tölüge
Karaçay adetleni bilirge!

Faida
Elbrusoıd