15.47.21 Nart epos bla teyriçilik |
Nart epos bla teyriçilik Teyriçilik «tengriyanstvo» (altay. tengri; şor. tegri; hakas. tigir, ter; tuva. deer; çuvaş. tura; yakut. tangara; mong. tenger; buryat. tengeri, tengri; kalm. tenger; savir. tengri-han; hunn. çenli; şumer. dingir; hatt. dingir; het. dingir) - duniyada em eski dinleni biridi emda anı ızından kelgen cangı din oyumlanı aslamısını tamalıdı. Şarkda Eki-Suu-Arasından (şumerle) başlab, künbatışda Ara tengizni tiyrelerine (etrusskla) deri, künçıgışda yapon, kara-kıtay, türk, altay halklaga deri, şimalda finno-ugor kauumga deri cetib, eki arada ua kavkaz milletle da koşulub, tamam keng cayılgandı. Teyriçilikni şartların Amerikada olmekle bla mayanı kulturalarında Polineziyanı ayrımkanlarında da (Tangaroa, Tangaloa, Tanaoa, Tinirau, Tin Sin degen kök teyrileni atları bla tengleşdir) tabarga bollukbuz. Anı birinçi kuralıb başlanngan cerin tohtaşdırıuda bügünngü ilmu ahır sözün aytıb da boşamagandı, bolsa da ol bizge artık kerek da bolmaydı. Teyriçilikni açık şartları, teyrini atı (dingir), türlü-türlü din adetleri, iynanıuları 2500 cıl bizni eraga deri Şumerde tabılgan cazıulada açıkdan aytıladıla - sözsüz da, şumer cazma kuralgınçınga deri da, ol cazmalaga tüşgünçünge deri da teyriçilik bolub turgandı. Anı aythanıbız, bu din oyumga azı bla 5 ming cıl boladı. Ol birinçisi. Ekinçisi, teyriçilik kallay dindi, anı baş oyumu taşha-agaçha tabınıumudu ogese Allahnı birligine boysunuumudu (monoteizm), neda bügünngü din coruklanı birine da uşamagan, kesiça bir «kiyik» sezimli iynanıumudu, degen soruuga cuuab izleb körürge durus bolur. Teyriçilikni din ençiligi Sözsüz da, allay bir uzak cerlege, allay bir köb emda türlü-türlü milletlege cayılgan dinnge birça baga beriu bolmazlık işdi, artıksız da anı bügünngü halına karab aythanda. Allahnı birligin caklagan dinlede (islam, hristian, iudaizm) Allahha kallay bolsa da bir belgili sıfat bermeu, annga nöger koşak koşmau emda andan başhaga tabınmau alanı baş izlemleridi, coruk halda aytılganı da oldu. Alay a dinni bu bar caşauda cürüu adeti, türlü-türlü milletlede hayırlandırılıuu allından belgilenngen coruklarından biraz uzaygan, türlenngen töresi da boluuçandı. Söz üçün, hristian dinde Allah birdi, alay a anı üç sıfatı ençi belgilenibdi - Bog-Otes, Bog-Sın, Bog-Svyatoy Duh. Kesine tabınıu bla birge, anı sıfatlarını har birine ençi tabınıu, tilek etiu adet da cürüydü, bir kauum sıfatların adam şartlada suratlab, annga kaç da uradıla. Bu üç dinni (islam, hristian, iudaizm) kaysısında da Caratıuçu bla adamlanı aralarında mölekle, faygambarla, keleçile, sıylı (neda keramatlı) kulla emda assı (zaranlı) canla bardıla. Anı aythanım, dinni ulludan gitçege (vertikal) bargan piramida matallı vlast kuramı bardı: har birini kesini daracasında ençi kullugu, cumuşu, borçu emda erkinligi (sözsüz da, alanı biri da Caratıuçuga tengiş tüldüle, amma barısı da annga boysunubdula). Başında aytılgan dinleni mizam corukların esge ala, endi teyriçilikni vlast kuramına köz cetdireyik. 1. Piramidanı em başında Ullu-Teyri turadı: açıkdan belgilenngen ençi sıfatı, tengiş nögeri cokdu; anı kişi kuramaydı, büteu duniyalanı ol kuraydı emda ol kuraganla barısı da annga boysunadıla. Turgan ceri kökde bolsa da, ol kuru adamla közleri bla körgen köknü atı bolub kalmay, büteu alamnı da (köz körelmegeni da anı içinde bolub) belgileydi. Ullu-Teyri carathan duniya (semit dinlede cürügen adetdeça) ekige (dualizm) üleşinmeydi: allından kesi carathan adamlaga da, tabigatha da, teyrilege da, kara küçlege da birça caklık etedi, barısına da Baş teyridi. 2. Andan engişgede duniyanı çaklarını türlü-türlü cakçıları (pokroviteli) turadıla - adam ulusu sezelgen har çaknı kesini ençi iyesi (teyrisi, anası, atası) bardı: Kök-Teyri - köknü iyesi, Ullu-Teyrige boysunubdu (bir-birde kesi Ullu-Teyriça belgilenedi). 3. Üçünçü orunda adamlanı caşauları bla, ölümleri bla, turmuşları bla baylamlı cakçıla emda adamlanı canlarına, işlerine katılgan kauumla turadıla: Apsatı (Bayçomart) - uuçuluk bla kiyikleni iyesi. 4. Törtünçü kauumnu tüz adamla bla teyrileni, cakçılanı, cekleni aralarında keleçilik tuthan, din adetleni bardırgan bilimli adamla kuraydıla: Obur - şinin, türsünün türlendirelgen adam; nart tauruhlada «emegen bla nartdan tuugan obur boladı» degen aytıu bardı. 5. Piramidanı em tübünde tüz adamla turadıla. Bir canından karagannga, bu vlast bashıçda adamdan bolumsuz, andan karıusuz cokdu, barısına da ol calınçak bolub turadı. Başha közden karagannga ua, büteu piramida adamga işleydi - bu din bashıçnı kuramından adam ulunu beri alıb koygannga, din büteuley da maganasız bolub kaladı. Başha türlü aythanda, «teyriçilikni ara baganası adamdı» derge da bollukdu. (Dagıda: karaç.-malk. tilde adamga «mal-teyrisi» deb da aytıladı). Eslegenibizça, teyriçilikde da boysunuu-boysunduruu piramida tıngılı kuralıbdı, har birini çekleri belgilenibdi. Duniyanı neden emda kalay kuralganı teyriçilikni iç kuramın angılata kelse da, dinni kesinden tışında kaladı. Bolsa da, adamnı tuuganından başlab, caşauunda kerekli cumuşlarına sebeblik etiu (bir belgili corukga da cıya), ölgeninden sora barlık, turluk cerin belgileu, tögeregindegi duniya bla, tabigat bla, başha adamla bla tengiş bazmanda turuu - oldu teyriçilikni em maganalı kesegi. Bu şartları bla teyriçilik başında aytılgan dinlege artık ullu boy bermeydi emda alaga uşaşdı. Teyriçilikni kerti monoteizm dinleden bir hak ullu başhalıgı bardı: günah-suuab degen angılam cokdu, ol sebebden, Zamanlanı Ahırı, Kıyama Kün, bazman, candet, cahanim da cokdula. Adam büteu etgen işlerin kesini ençi caşauu bla, camagatı bla, bu duniya bla baylamlı etedi. Ullu-Teyrini birinçiligi, har nege da başçılıgı iyeligi mükül etilse da, andan keslerine tilekle tilesele da, kor malla soysala da, annga boysunuu, baş uruu, caşauların annga kulluk etiuge coralau ne az da eslenmeydi. Bu şartları bla teyriçilik, sözsüz da, duniya namısnı, duniyalıknı dinidi, anda ahırat caşauga bir tukum bir orun cokdu. Ol sebebden teyriçilik kesini tış şartları bla monoteizmge uşaş bolsa da, kesini iç maganası bla, bir işeksiz, mecisuu dindi. Eşta, teyriçilik baş dinleri bolgan halklanı askerleri türlü-türlü uruşlada «kiyik» cigitlik, zalimlik, ötgürlük etgenleri da anı «duniya namısı» bla baylamlı bolurla (tengl.: yapon samurayla, türkitle, gunnla, tatar-mongol askerle, skifle, nartla, kavkaz milletlede tau neda özden namıs, d.a.k.). (Dagıda tengl.: karaç.-malk. aytıu «Ahırat azabdan duniya namıs küçlü»). Nart tauruhlada ne nartla, ne emegenle cerçilik bla cangız da küreşmeydile - tabigat kesi bergen bitimle, uuçuluk, cortuuulla - bu şartla malçılık bla küreşgen halknı ençiligidile. Bolga edi da, cerge urunuuga teyriçilik dinde da artık ullu orun cokdu - bu sanagatda cangız ındır basıunu cakçısı Erirey bolmasa, başha bir teyri aytılmaydı (tengl.: malçılıkda - Aymuş, Ulay, Dolay, Guu; uuçulukda - Apsatı, Bayçomart, Baydımat, Ummay-Biyçe). Malçılık bla küreşgen milletleni aslamısı curt köllü bolmauçandıla, alay a nartla (kavkaz milletle da) bir belgili ençi curtda, ellede, kalalada tıngılı ornalgan halkdıla. Ol sebebden teyriçilik dinni tamalın, çıkgan cerin kuru köçgünçü milletleni aralarında izleu, bizni sartın, artık tüz da tüldü. Bılayda burunngu şumerleni baş keçinmekleri algı burun cerçilik bla baylamlı bolganın da esge alırga durusdu. Nart eposnu tintiuçüle anı türk-mongol mifologiyala bla, halk eposla bla uşaş-cuuuk ençiliklerin çerte da turgandıla. Ol sebebden biz nart eposnu (anı kibik karaçay-malkar teyriçilikni da) şumerleni «Gilgameş» poemaları bla, bir kauum başha cazma esgertmeleri bla tengleşdirirge, alanı açıkdan uşaş cerlerine es böldürürge izleybiz. Ol bir duniya Millet mifologiyala bla din konsepsiyalada ölgenle bla baylamlı oyumla, adetle, belgilisiça, bek kıyın türleniuçendile. Ol sebebden ol bir duniya suratlanngan bir-eki cerge karayık. Ölgenleni duniyasına (rum. «Aid», eski-çuuut. «Şeol») şumerça «Kur» deb aytıladı (tengl.: karaç.-malk. kör «kabır»). Allında şumerlede bu söz «tau» (tengl.: orta-türk. kur «tau») degen maganada cürügendi. Artda ua, taula (taulula da) şumerlege cau bolganlarında, kur («tau») degen söz kesini maganasın biraz türlendirib, «bireu, cau, başha cer» degen magananı algandı. Taunu içi kuru (gırın) bolgandı, saula cerni üsünde, ölgenle ua kurunu (kur) içinde caşau etgendile. S. Lengdon 1919 cıl basmalagan şumer tabliçkada Ur-Nammu patçah auuşhanından sora Kurga kalay barganını üsünden aytıladı. Cerni ceti kat, har birini birer iyesi (patçahı) - Ur-Nammu ceti patçahha ceti sauga etedi... Karaçay-malkar mecisuu teyriçilikde da cerni ceti katı bardı; ölgenle turgan duniyanı atı da kördü; ölgennge kurugan deb da aytıladı (tengl.: «Kurub ketgin!»; «Ay, sen kurumagın ogese!»). Şumerleni iynanıuları bla ölgenle (alanı kölekkeleri) bir-birde bu duniyaga kaytırga da bolgandıla: karaçay-malkar aytıula bla da ölgenleni kölekkeleri bu duniyada aylanırga, mındagılanı coklarga boladıla (Bayçı da allay kölekkeleni biridi). Tahtından keterilgen, «ölgen» şumer teyrileni biri - malçılıknı teyrisi Dumuzi (bibl. Tammuz; karaç.-malk. dımmız «semiz») süymeklikni teyrisi İnannanı (tengl.: karaç.-malk. iynak; orok. anana- «süyüu») süygendi. Cerçilikni teyrisi Enkimdu da, annga erişib, İnannanı (şumer tilde nin «kök» + anna «ana, teyri» > Ninanna «Kök Anası») tileydi, malçı bla cauluk cürütedi. Bılayda nart eposda Debetni caşları - koyçu Guu bla uuçu Sehni bir-birleri bla erişgenlerin tengleşdirirge durusdu emda eposda karnaş karnaşnı nek öltürgenini açıkdan aytılmay kalgan çurumun, anı maganasın angılarga bir sebeb boladı. Ahırında Dumuzi muratına cetedi da, İnannaga üylenedi. İnanna (Kök-Anası) köknü, süymeklikni, sezimleni iyesi bolganın azsınıb, cer tübündegi duniyaga da (Kurnu iyesi ua anı ullu egeçi lazurit kalalı Ereşkigal bolgandı) iyelikni izleydi, ol innet bla ölgenle turgan duniyaga atlanadı. Cerni har bir katında üsünden 6ir bagalı zatın neda kiyimin koya barırga kerek boladı (tengl.: teyriçilikde ölgenni ceti kat kebinlikge salıb ızından ceti kat aş-suu hazırlau). Körden ızına çıgar üçün a, İnanna kesini ornuna başhanı berirge kerek boladı. Saylau ete kelib, ahırında kesini erin, Dumuzini, töleuge berib koyadı (malçılıknı cakçısı Aymuşnu Hurla-Kölge batılıb ketgeni bla tengleşdir). Ölgenleni duniyasın saklagan «Kur» patçahha şumerle sarıubek deb boşuna aytmaganlarına teyriçilikde (anı kibik nart eposda da) bıllay şagatlık tabarga bollukbuz. Karaçay-malkar halkda bügünlükde da «Cer cutarık!», «Cer cutsun!» («ölgün» degen maganada) degença kargışla erkin cürüydüle. Eşta, cerni «cuthan» şartı anı sarıubek (Ajdagan Celimauuz, Kara Puk, Kızıl Puk, Apu-Cılan, Supu-Cılan) cumuşları bla baylamlı bolur. Mecisuu teyriçilikde Sarıubek (neda Ajdagan Celimauuz) baş, orta emda töben duniyalanı bir-birleri bla baylamlı etedi. Töben duniyada (ölgenleni duniyasında) cangı can tuuarlay madar bolmazga kerekdi: nart eposda cerni tübündegi kuş balaçıklanı Celimauuz anı üçün aşaydı. Ölgenleni duniyasından saulaga kesi allına kişi kaytmazga kerekdi - şumerlede sarıubek (Kur) ol zatha karauulluk etedi. Karaçay-malkar comaklada suunu başın «kesib», adam casaksız suu berirge unamauçu Sarıubek da bu mifologiyadandı. Mecisuu teyriçilikde cerden çıkgan suu (kara suula) ölgenleni duniyasından keledi emda ölgenle bla saulanı bir-birlerine baylamlı etedi. Sarıubek bla sermeşiu Sarıubek bla (haosnu belgilegen başha kucur canıuarla bla da) sermeşiu halk mifologiyalanı kaysısında da erkin tübeuçendi, nart tauruhlada ua emegenle bla, gıbıla bla, sarıubekle bla, celimauuzla bla uruş etiu nartlanı baş cumuşlarıdı (grek aytıulada Gerakl bla Perseyni sermeşleri da tıngılı şagatlık eterikdile). Din oyumnu üsünden aythanda ua, bibliyaçı Georgiyni sarıubek bla barışhanın çerterge tıyınşlı bolur. Bolsa da, bizni eraga deri 2 500 cılnı alga şumerlede da tübeydi sarıubek bla sermeşiu. Birinçi kere sarıubek bla suunu teyrisi Enki sermeşedi, ekinçi haparda ua celni teyrisi Ninurta aytıladı. Nart eposda da emegenle bla uruşlada nartlaga teyrile da boluşadıla. Enki sermeşgen kucur sarıubekni atı Kur (Kör) bolgandı, ol ölgenle turgan duniyanı iyesidi, içi kuru (gırın) bolgan duşman taunu patçahıdı. Hart eposda Sosurka cer tübüne tüşgen zamanında kuş balaçıklanı sarıubekden kutharganı, eşta, ne canı bla da şumer haparga tolu kelişibdi. Üçünçü kerede ua Gilgameş (teyrilege koşulmagan bir tüz adam) kesi kazauat etedi. Kartlık cetse, ölüm da kelligin angılaganında, kesini atın duniyada bir cigitlik bla koyar akılda, Gilgameş sıylı narat (kedr) çegetni saklagan bek kucur Huvavanı öltüredi. Bu şumer poemadagı hapar bla nart eposda kart Örüzmekni cigitliklerini aralarında kısha cuuukluk eslenibdi! Andan sora da, ekisi da (nart epos bla şumer «Gilgameş» teyriçilikni baş innetine - duniya namısha, duniyalık sıyga kemsiz ullu magana beriuge tolu boysunubdula: ekisinde da cigit atha çıgar üçün, atların bu duniyada ömürlege igi bla aytdırır üçün uruş etib aylanadıla. Sözsüz da, sarıubek bla küreşiunü din maganasın da aytırga kerekdi - ata-babala ölgenleni duniyasında turadıla, ol sebebden, alanı bu duniyaga iymey, karauulluk etib turgan, kim da bolsun, açıkdan caudu. Bolsa da, ata-babalaga tabınıu, aladan caklık izleu, ala bla «tin baylamlık cürütüu» degença iynanıula teyriçilikge artda koşulgan oyumla bolurla. Nek degende, töbenngi duniyanı patçahları, karauulları, teyrileri, keleçileri açıkdan belgilensele da (Bayçı, Bıtda-katın, Matçalıu, Celimauuz, Sarıubek, Kur, Ereşkigal), ketgen babalanı anda keslerini ençi orunları, caşauları, kullukları, kuuançları, azabları ne az da aytılmaydı (tengl.: karaç-malk. halkda auuşhan adamga «cumuşu bitdi (boşaldı)» deydile). Bir Allahha tabınngan birsi dinlede adam auuşhandan sora bir közüuge deri ahıratha tüşedi da, Kıyama Kün cangıdan tirgizilib, dagıda (candetde) caşau eterley madar tabadı. Teyriçilikde ua adamnı ne eter cumuşu da kuru bu duniya bla baylamlı bolganı sebebli, ölüm kesi da, anı cakçıları da, ne türlü cumuşçuları da adamnı em ullu cauudula. Nart eposda acalnı iyesi Küysüz-Teyri bla şıbılanı (caznı) iyesi Eliya, kim ongludu deb, küçlerin sınay, bir-birleri bla erişedile. Talayga deri sozulgan tüyüşde Eliya onglu boladı da, Küysüz-Teyri, canın saklar üçün, horlathanın tanıta, alaydan kaçıb ketedi. Cerni tübünde neda başında bolsun, kökde bolsun, sarıubekle bla nartlanı aralarında bargan uruşlada da har col sayın nartla horlaydıla. Teyriçilik dinni konsepsiyasında tirgiziliu bolmaganlıkdan, ölüm (sarıubek, celimauuz) caşaunu horlasa, duniyalıknı büteu «aythılı comagı» da boşalıb kallıgı sebebli, nartla ne kıyın uruşdan da horlamlı çıgarga kerek boladıla - ol teyriçilikni tamallı özegidi emda «caşau tuturugudu». Anı ol baş şartın nart eposha artda koşula kelgen hristian neda islam oyumlu comakla oguna horlayalmagandıla. Alikleni üyleri Karaçay-malkar nart eposda nartla cortuuulga tebrerden alga neda bir cangı maganalı iş eterik bolsala, har col sayın Alikleni ullu üylerinde cıyıladıla. Ne birinçi nart Debet, ne nartlaga başçılık etib aylanngan Örüzmek, ne başha belgili nart cigitle Alikleden tüldüle (eposda bu tukumdan bir belgili adamnı atı oguna aytılmaydı), bolsa da nartlanı em maganalı cıyılıuları bu üyde nek ötedi? Burunngu hettlede (bizni eraga deri 2 ming cılnı alga) Cangı cılga coralanıb «vurulliya» (neda «purulliya») deb din bayram bolgandı. Bayramnı atı da, adetlerini aslamısı da hettlege aladan ese algarak caşagan hattladan kelgendi. Caz başında bardırılgan bayramnı közüuyunde patçah adamları bla bir şahardan birsi şaharga, cılnı çaklarını cürüulerin enikley, barlık cerlerine caklık eterik eçki neda koy terini da birgesine alıb, colouçu boladı (karaç.-malk. mecisuulukda Çoppaga kesilgen eçki bla, anı terisi bla tengleşdir). Ahırında ara şaharda ençi coralanngan üyde erkin aşauu-içiuyu bolgan ullu cıyılıu (salli asassar halziya) bardırıladı. Cıyılıunu közüuyunde kart-kurthalanı biri Eliya-Teyrini Cılan bla uruş etgen haparın aytadı... Teyriçilikde cılan zamannı belgileydi: tögerek burulgan cılan - ol cılnı tolganın (emda ömürlüknü) suratlaydı; Eliya ua caznı, cangı cılnı belgileydi. Bir kauum alimle «purulliya» bayramnı tamalın hatt. Fur «kral» degen söz bla baylamlı etib, «kralnı caklau» degen maganaga çıgaradıla. Bizni sartın a, bayram Cılan bla, Cangı cıl bla baylamlı bolganı sebebli, purulliya > buruluu «cılnı buruluuu, cılannı buruluuu» degen oyumdan çıgarırga durusdu (tengl.: karaç.-malk. «cıl aylandırıu» («buruluu» degen maganada); «cılnı çakları burulub keledile»). İnanna-dingirni cer tübüne atlannganını üsünden aytılgan şumer poemada da tübeydi cıyılıula bardırılgan üy (İnanna kesini keleçisi Ninşuburga bılay aytadı: (orusç. köçür.) «...Kogda v podzemnıy mir ya voydu, Na holmah pogrebalnıh zaplaç obo mne, V dome sobraniy zabey v baraban...»). Şumer poemada Uruk şahar bla kazauat eter üçün, Gilgameş Kiş şaharnı «erkişilerini cıyılıuundan» caklık izleydi. Kuru erkişile cıyılgan üyle (maydanla) burunngu grek emda rim kulturalada da tübeydile. (Artur patçahnı rısarla cıyılıuçu «tögerek tepsisi» da bu adet bla baylamlı bolurmu?). Körgenibizça, erkişile cıyılgan üyle mecisuu kulturalı milletlede erkin tübeydile. Nart eposda Alikleni üyde horlamladan sora da cıyılıuçandıla, nartlaga konak kellik bolsa da, Aliklede cıyılıb turganlarına keliuçendi. Anı aythanım, karaçay-malkar nart tauruhdagı üy nartlanı «Halk Cıyılıularına» uşaydı emda erkişile onou etgen, haparlaşhan, aşau-içiu etgen cerça angılaşınadı. Başında aythanıbızça, nart eposda Alikleden bir cangız adamnı atı aytılmaydı, aladan bir erkişi adam az da, köb da cukga katışıb eslenmeydi. Eposda em «tınçlıklı» tukum İndileridi da, aladan ceti karnaş belgilenibdi, Alikleden a kişi da cokdu (ne nart cigitlede, ne üy iyelede). Bu aytılgan zatlaga tayana, başha mecisuu kulturalı milletlede «cıyılıu üyleni» da esge ala, bir cangı oyumnu aytırga izleybiz: nartla Cıyılıuçu üy Alikleri degen tukumnu üyleri tüldü, andan da ozub, nart tukumlanı arasında «Alikleri» deb tukum da bolmagandı. Angılatma sözlüknü «Alikleri» degen statyasında bu söznü (ilmuda cürügen adetdeça) tukum atnıça bere, bılay cazabız: atnı tamalında karaç.-malk. ilik «süyek» (bizde «süyek» deb kuru erkişi adamga aytıladı) + leri tukum atlanı caraşdırgan affiks tura bolurla > Alikleri «erleri, erkişileri» degen maganada: eposda bu tukumdan tişirıula cangız kere da aytılmaydıla. (Dagıda kara: Alikaları - malkar tukum; Alika - karaç.-malk. erkişi at). Bolsa da, nart eposda bu tukumdan cangız bir erkişi da aytılmaydı. Ol sebebden, bizni sartın, bügünngü ilmuda (nartiadada da) bu atnı tukum atnıça aytılganı cangılıçlıdı. Nart eposda kelgen «Alikleni üylerinde» degen söztutuşda basımnı ekinçi bölümge salmay, ahır bölümge salsak, Alikleni üylerinde «erkişileni üylerinde» degen magananı aladı: ilik «süyek» + leni iyelik boluşnu köbçülük sanda affiksi > ilikleni//alikleni üyleri «erkişile cıyılgan üy». Nart eposda bu üyge kerti da kuru erkişile cıyıladıla, arı, tab, obur Satanay oguna barırga bazmaydı. Baş iyesi Örüzmekni alikleni üylerinde ot içirib öltürlüklerin bilgen zamanında da, Satanay kesi barmay, caşı Sosurkanı iyedi. Başında aytılgan misallanı esge alsak, bir işeksiz, tişirıulanı camagat onoudan ketertgen teyriçilik dinni ençi şartı bolur bıllay «erkişile cıyılıuçu üyle» degen oyum tuuadı. Karaçay-malkar eposda da büteu onounu, işleni, cortuuullanı da erkişile etedile: tişirıula keslerini «dıgalasların» har kuru da erkişileni üsleri bla bardırırga küreşedile. (Satanay biyçeni Temir-Kapu bla uruş etgeni ua keç cazılıb alınngan (1959 cıl) tauruh bolganı bla birge, «8-çi Martnı» innetine boysunub bolurmu degen oyumga tüşündüredi. Kalay-alay ese da, büteu nartiadada bu tauruhdan sora bıllay «tişirıu» variant cokdu). «Candetden» kaçhanla Bu bar duniyada keçinmek eter üçün, taymazdan işlerge, tohtausuz kımıldab tururga, türlü-türlü auruulanı horlarga, tabigatnı uslulugundan kesin saklarga, kesi kıyını bla kuragan mülküne uulannganladan caklarga da kerek bolganlay turadı. Ol sebebden adam ulusu ne zamanda da tınçlıklı, mamırlı caşauga, melhumlukga tırmaşhanlay turadı. Karaçay-malkar çamda «Aşargamı ogese catargamı süyese?» degen soruuga: «Catıb aşarga süyeme!» degenley, adam ulusu har nesi da bolgan candetni küsegenley, hazırga umutçu bolganlay turadı. Bolsa da, teyriçilikde candet//cahanim bolmagança, nart eposda da «catıb aşagan» caşau cokdu. «Enmerkar bla Arattnı patçahı» degen şumer aytıuda «cer candet», altın ömür bılay suratlanadı: Burun, ertdelede cılanla bla gıbıla bolmagandıla, Adam kesi tınçlıknı, candetni küsey tursa da, teyriçilik dinde annga orun cokdu emda allay caşauga artık sıy, mahtau da salınmaydı - teyriçilik duniyalıknı, ongluluknu, erkişilikni dinidi. Bir işeksiz, teyriçilik dinni cürütgen milletleni alganladan ese artık ayırıb kazauat köllülükleri da candet caşaunu ne az da büsüremegenlerinden çıgadı. Ol sebebden bolur, Enki-Teyri, «akılman» da, «oyumlu» da, «kart-kurtha» da, «tatlı tilli» da bola turganlay, adamlanı tınçlıkların, candetlerin da buzub, alanı bir-birlerine etib koyganı. Candetni, mamırlık caşaunu bek bagalı şartlarını biri - bir tilde söleşiu, bir tilli boluu, bir-biri tilin angılau - burunngu şumerleden beri kelgeni kerti da seyirdi. Bibliyaçı aytıulada (Kniga Bıtiya, 11, 1-9) adamlanı tillerin vavilon kalabalıkda (adamla Annga karşçı bolganları üçün) Caratıuçu kesi katışdırgandı, deb aytıladı. Burunngu şumerle ua, çuuutlulaça bolmay, cerde tilleni teyrile kesleri (bir-birlerine erişgenden) katışdırgandıla deydile. Nart eposda ua bir-biri tilin angılamau degença carsıu da cokdu: nartla teyrile bla, emegenle bla, şaytanla bla, cekle bla, sarıubekle bla, kuşla bla da tılmaçsız söleşedile. Bolsa da, ol şart eposda ne az da mamırlık neda candet şartha tergelmeydi. «Cer candet» şumerlege caraşmagança, nartlaga da artık bagalı tüldü: nartla cerde emegenleni kırıb boşaganlarında, mamırlıkda, «cer candetde» keslerine orun tabmay, allay tınçlıklı caşau ötdürüude magana körmey, atlı kauumu kökge, cayau bolganları da cer tübüne ketib kaladıla. Nartla cerden ketgenlerinde «candet ornalgan» bu cer caşau Satanayga da erşi, maganasız körünüb kaladı: adamlanı cerçilikge (taş salırga da, boza eterge da) üretib boşaganından copa Satanay da nartlanı ızlarından kökge «köçüb» ketedi. Birinçi ata-babala Adam ulusu semit dinle (çuuut, hristian, islam) bla şagırey bolganlı kesini birinçi babalarına Adam faygambar (a.s.) bla Hauanı sanasa da, bek köb halknı mecisuu mifologiyalarına köre alanı birinçi babaları neda börü, neda kün boladı, bir-birlede ua ekisi da babalık etedile (börü totem maganada, kün da kosmos canı bla). Bolsa da, bir kauum tintiuçüle (ala kibik millet ideologiyanı kurauçu kauumla da) «birinçi babalanı» iç maganaların esge almaganlay, kuru tış şartların alıb, bir karangı, kiyik iynanıunu halında suratlauçandıla. Sözsüz da, anı alay boluuuna bir kauum millet mifologiyala kesleri da beredile çurum: zamanla kete barganlarına köre «birinçi babalarını» iç maganaların tas etib, anı kuru tış kabını «bayragın» saklab kalgan halkla da az tüldüle. Börü bla Kün karaçay-malkar halknı mecisuu teyriçiliginde da, nart tauruhlarında da bardıla. Eposda Örüzmek cangı tuugan caşçık bolub cerge (kölge) uçhan culduznu içinden tüşedi da, anı aşarga kelgen kançık börünü emib başlaydı; nart cortuuullada başçılık etiuçü, nart elleni caklauçu, Eliya bla uşakla etiuçü, ongsuzga boluşuuçu Örüzmek ahırında kökge çıgadı da, Kök-Anaga emçek caş boladı. Tauruhda aytılgannı tüzüne angılar üçün, anı mecisuu teyriçilikni oyumu bla tinterge durusdu. Kökde culduzlanı Kaynar-Teyri (Kün-Teyrini baş atı) boldurgandı: anı kushanlarından kuralgandıla kökde culduzla bla cerde Harrala oynauçu sarı taşla. Alay demeklik, Kün-Teyri (ata) bla Cer-Teyriden (ana) cerde birinçi nart Debet tuuub, Debet bla obur Batçalıudan a (anası Bıtda-katındı) kalgan nartla tuugan esele, Örüzmekni Kaynar-Teyri kesi carathandı (Kök-Anası ua eposnu em ahırında emçek anası boladı). Körgenibizça, nartla bla Örüzmek atadan cuuuk cetsele da, ana canları bla başhadıla: nartlanı da, Örüzmekni da ataları birdi - Kün-Teyridi. Mecisuu teyriçilikde erkişileni canları üsünden, tişirıulanı canları ua aydan keledile(Satanaynı anası da Aydı) degen iynanıu bardı. Körgenibizça, nartlanı «cer» katışları bardı, ol sebebden Örüzmekni nartla bla bir tizginnge salıu, anı da Nartha tergeu tüz bolmazmı? Shurtukları Örüzmekni asırarga alıb, keslerine caşlık etsele da, ol nartlaga kan cuuuk bolalmaydı. Mecisuu teyriçilikde börü (Bıtda-katın) kabırlanı saklaydı: andagılanı beri iymeydi, alaga da mındagıladan zaran cetdirtmey turadı. Örüzmek a kançık börünü (Bıtda-katın kesi bolurmu?) emib, bir işeksiz, annga emçek ulan boladı, alay bla börü kuduretinden caklık da tabadı: çam atı «Börü-emçekdi», börü tonu bardı, Kızıl Puk bla sermeşinde Örüzmekni horlamlı bolganını sıltauun da anı «börü caklıgında» izlerge durusdu. Ölgenleni duniyasında biylik etgen (sarıubekni mecisuulukda baş kullugu oldu, şumerlede Kur sarıubek bla da tengleşdir) Kızıl Puk (sarıubek) cerni başında nartlaga da biylik etgeni teyriçilikni duniya bazmanına karşçı kele edi. Ol sebebden Örüzmek cerni başındagı sarıubekni horlarga kerek boladı. Kabırlanı saklauçu börü ua (eşta, allında ne çurum bla ese da sarıubekni ciberib koygan bolur edi da), Kızıl Puknu «ornuna» (kabırlaga, ölgenlege) cıyar üçün, Örüzmekge tıngılı caklık eterge borçludu (kara: Puknu kalasın saklagan börüle Örüzmekge tiymey koyadıla). Örüzmekni ölümsüzlügü da bir canından anı börü caklıgı bla baylamlıdı. Kabırlanı saklauçu (börü) emçek anası bolsa, Kün-Teyri atası bolsa, cer bla, cer caşau bla bir tukum bir kan cuuuklugu bolmagannga ölüm kaydan, neden cetsin! Cer caşaunu em tatlı kesegi - sabiy kurau - ol da tiyişmeydi Örüzmekge. Anı belinden engişgesi büteu korgaşındı, alay demeklik Örüzmek (erkişi atda aytılsa da) mölek matallı insandı. Üy biyçesi Satanay da, tişirıu atda aytılsa da, bir işeksiz, eri kibik, mölek matallı insandı: atası Kündü, anası Aydı, ne az da cer katışı cokdu, karatondu (caşı 9 aynı soslan taşnı «karnında» turadı). Satanaynı eposda aytılgan obur şartı ua, bir işeksiz, sabiyliginde anı asıragan kart-kurthadan köçgen bolur. Eposnu ayagında, keslerini «cer cumuşların» boşagandan sora, nartlanı bir kauumu kökge, birsi kauumu da cer tübüne ketedile. Nart tauruhda atları bolganla - kökge, cayaula ua cer tübüne baradıla: eşta, bılayda burunngu skif adet (askerçini minngen atı bla birge asırau adet) «söleşe» tura bolur. Nart eposda atnı maganası, ornu az bolmasa da, ahır colnu kayrı barırın belgilerley bir erkinligi, madarı cokdu - eposda at iyesine boysunubdu (Satanay kökge atsız oguna ketedi). Ol sebebden, nartlanı ekige üleşiniulerin, anı taşa, iç çurumun başha zatda izlerge durusdu. Mecisuu teyriçilikni közünden karagannga, nartlanı bılay ekige üleşinirge kereklileri hak açıkdan belgilenibdi. Cerde (neda cerden) tuugan - cerde kaladı; kökden tuugan - kökge baradı: 1. Debet bla Batçalıudan («cer» bla «ölümden») tuugan nartla, tıyınşlısıça, cerni tübüne barırga kerekdile. «Cer» nartlanı anaları Batçalıu bolganı sebebli, cerde bir kalabalık bolgan töresinde, nartlanı cerni başına çıgarlay, adamlaga boluşluk eterley madarları da bardı - kabırlanı alanı kart anaları Bıtda-katın saklaydı. «Börü-emçek» Örüzmekni atı bolsa da, eposda börü caklık kuru annga berilse da, teyriçilikni közünden karagannga, kerti da börüden (Batçalıudan) tuuganla tuura da «cer» nartladıla. Karaçay-malkar mecisuu aytıulaga köre, ölgenleni canları ayda, sanları ua cerni tübünde turadıla. Halk mifologiyada kabırlanı «saklauçu» börünü ayga aylanıb uluganı da andagı canla bla baylamlı bolur (cerdegi sanlanı aydagı canlarına tansık bolganların belgiley). 2. Nart eposda cer katışları bolmagan cangız Örüzmek bla Satanaynı üydegileri bolurga bolluk edile - kökge keterge kereklile da aladıla. Bolsa da, tüngüç ulanları Sosurka, koyçu Sozuk bla soslan taşdan tuuganı sebebli, ahırında Çuuananı başında sın bolub, gıyı taşça, katıb kaladı (alay bla ol da çıkgan cerine kaytadı). Körgenibizça, kökge keterge tıyınşlı daracası bolgan cangız Örüzmek bla Satanaydıla: Örüzmekni atası Kün-Teyridi, Kök-Anası ua emçek anası boladı, Eliya bla uşaklarında da anı üçün aytıuçandı annga «karnaşım» deb; Satanaynı atası Kün-Teyridi, tabhan anası ua Aydı. Halk aytıulada Örüzmek (kökge çıgıb, teyrileni kuramına koşulganı sebebli bolur) uruşnu közüuyunde taululaga caklık etedi, Satanay a cerge (artıksız da tişirıulaga, bilimge, mamır caşauga) analık etedi. Kurmanlık tepsile Nart eposda Alikleni üylerinde cıyılıulanı közüuyu bolsun, emegenleni cıyılıularında bolsun, konak kelgen töresi bolsun, kalayda da kurmanlıkla, et kazanla, boza cıkkırla, sıra gıbıtla bek erkin cürüydüle. Bılayda söz kün-künde aşalgan tüz hantlanı üslerinden barmaydı - söz kurmanlık tepsileni üslerindendi. Allay kurmanlık tepsile şumerleni mecisuu adetlerinde da erkin tübeydile: din bayramla-cıyılıula har kuru da aş-suu bla baylamlıdıla. Şumer mifologiyada «Mal bla mürzeu» degen aytıuda bıllay sözle bardıla: Sora teyrini Birinçi Cerinde, Hatt//hett kulturada patçah bayramnı atı oguna da aşau-içiu bla baylamlıdı: bayramnı atı EZEN «kurmanlık; hant» degen logogramma bla beriledi. Alanı «ullu cıyılıularını» em baş şartı da aşau-içiu bla baylamlıdı. «Ullu cıyılıunu» közüuyunde patçahha algı burun «açıgan» (neda «tatlı») gırcın beriledi, anı ızı bla içki (çagır), ahırında ua et kurmanlık keledi. Andan sora da esni böldürgen bir zat - aşarıklanı bişiriuçü bla tepsige karauçunu atları bir söz bla aytıladı (karaç.-malk. şapa bla tengleşdir). Bayramnı baş maganası teyrileni sıylau bla, alaga aş-suu beriu bla baylamlı bolsa da, etilgen hantlanı cıyılıuga koşulgan adamla kesleri aşaydıla (cıyılıuga başçılık etgen patçah teyrini cerde orunbasarıdı: karaç.-malk. tepsilede tamadanı kullugun da anı bla tengleşdirirçadı). Karaçay-malkar teyriçilikde da kuuançha (neda din bayramga) coralanngan kurmanlıklada bolsun, auuşhannga etilgen aş-suuda bolsun, azı bla üç tepsi (hant) salınadı: birinçige mürzeuden etilgen (hıçın, börek, lokum, gırcın) hant, ekinçige içki (boza, sıra, ayran, süt, şay), ahırında ua kurmanlık et. Üç kat tepsi salıu adet, maganasın biraz türlendirse da, bügünlükde da (islam dinni algandan sora da) tolu saklanıbdı. Tepsileni hantlanı) maganaların mecisuu teyriçilikde izlerge durusdu. Teyriçilik mifologiyada adam ulunu duniyası üç atha üleşinibdi - töbenngi duniya, orta duniya, ogargı duniya. 1. Töbenngi duniyaga (ölgenlege) mürzeuden etilgen hantla teceledile: bügünlükde da ölgenlege «iyis» etdiredile - hıçınla, lokumla bişiredile. «Karaşauaynı derti» degen nart tauruhda Karaşauay ölgen Raçıkau üçün sadakaga bir çeten lokumla etdirib çaçadı - ol bir duniyada Raçıkau da ol lokumla bla ölgenlege konakbaylık etedi. Karaçay-malkar sabiy nazmuçukda (Kamçini cerge urdum, Cer mennge bappu berdi, Bappunu itge atdım...) itge bappunu da anı üçün beredile: it (börü) ölgenleni duniyasına karauuldu. Kesilgen malnı kanı da töbenngi duniyaga (ölgenlege) coralanıbdı: kannı itge beredile neda cerge, çungur (kör) kazıb, basdıradıla (bir kauum mecisuu bayramlada kannı suuga cibergendile - suu cerni tübünden, ölgenleden keledi, eki duniyanı bir-biri bla baylamlı etedi). 2. Orta duniyaga (Cer-Teyrige, cer üsüne) boza, sıra, ak (ayran, süt) teceledi. Karaçay-malkar mecisuu teyriçilikde birinçi saban ızga cangı cetgen kız sabiyni basdırıb, anı üsüne sıra (neda süt) kuygan//bürkgen adet bolgandı - cer bitimli bolsun, tişirıuça üyresin degen maganada. Kartlanı aythanlarına köre, ötgen ömürnü 30-40-çı cıllarında da Karaçayda saban sürgen zamanda (suusab kesdirirge deb) çekde gögen bla zınthı bozanı salıb bolgandıla - içerden alga, başından bir çaypalganın amalsız cerge tökgendile. Malnı saugan zamanda ua, tört emçeginden da birinçi tamçıların cerge akdırgan adet bolgandı. 3. Ogargı duniyaga (Ullu-Teyrige, kökdegi canlaga) kurmanlık et buyurulgandı. «Eliya» degen nart cırda «Teyri bla kök başında caşaysa sen, Eliya! Nartla bla dommay şişlik aşaysa sen, Eliya!» degenini maganası «kurmanlık etleni aşaysa» deudü. «Sosurka cer tübünde» degen tauruhda ölgenleni duniyasından başına çıgar üçün, kuşha (ogargı duniyadandı) «kark» degeni sayın et kabdıra, «kurk» degeni sayın a kan urtlata baradı. Karaçay-malkar adet bla tamadaga baş cartı bla cauurun kalak beriledi - tamada ol ülüşleni tigimle etib, birgesine olturganlaga büteu üleşib beredi (tamada kuuançnı közüuyunde Ullu-Teyrini reinkarnasiya kullugun etedi, ol sebebden tamada bergen ülüşle teyri bergennge sanaladıla). Canı bolgan zatlada baş em maganalı, em kerekli sandı, cannı barlıgın belgileydi, ol sebebden, sözsüz da, tamadaga (Ullu-Teyrige) beriledi. Cauurun kalaknı üsünden aythanda, bu sıylı süyek «Sosuruk bla Sibilçi» degen nart tauruhda da tübeydi. Sosuruk emegenlege aythan «daulu» haparda koyçu caşnı közüne tüşgen cauurun kalaknı üsünde ullu el ornaladı. Bizni sartın, bu nart tauruhnu kuramında «Kaysı ulludu?» degen etiologiya şartları bolgan kosmogoniyalı karaçay-malkar halk aytıu turadı. Mecisuu teyriçilikde buga büteu duniyanı tamalıdı (tengl.: şumer. Buhis; buryat. Buha-Noyon Babay, Boho-Teli, Boho-Muya; tung.-mançj. Buga). Kosmogoniyalı aytıuga köre ua, adamla caşagan cer buganı cauurun kalagını üsünde kuraladı. Alay bla cauurun kalak cerni kesin belgileydi. Şumerleni «Mal bla mürzeu» degen mifologiya aytıularında teyrini hant üyüne cıyılganla «aşaydıla, alay a toyalmaydıla, içedile, alay a toyalmaydıla». Nart eposda da kelgen konak (Sosurka, Raçıkau, Nogayçık, d.a.k.) allına salınngan hantlanı bir kabhanlay (urtlaganlay) cutub boşab, andan «toymay», dagıda daulaydı. Eposda konaknı muharlıgını üsünden söz barmaydı - «toymaunu» maganası teyriçilik adetdedi - kurmanlık tepsile teyrilege coralanıbdıla. Ol sebebden üç duniyanı da teyrilerin toydurgunçu, tepsi canında olturganla aşdan toyarga, tepsiden kobarga erkin tüldüle: başında aytılgan üç tepsi kelmey, aşau-içiu boşalırga caramaydı, aşnı közüuyunde «teyrileni» aşık-buşuk etdirirge caramaydı, kurmanlık etginçi (Ullu-Teyrini ülüşü), tepsiden kişi da kobmaydı, tamada (Ullu-Teyri) boldu deginçi kurmanlık boşalmaydı (kavkaz milletleni kurmanlık tepsilerinde bu şartla bügünlükde da tıngılı saklanıbdıla). Mecisuu teyriçilikde türlü-türlü bayramla, kurmanlıkla amalsız erişiule bla boşaladıla: tutuşuu, kol taş atıu, ilişannı marab atışıu, at çariş... Nart tauruhladagı neda başha burungu aytıuladagı allay erişiulege bügünlüknü közünden karab, «sport» neda «bir-biri bla beziu» derge da bollukbuz. Alay a anı kerti iç maganası tüz erkişilikni tanıtıudan terendi emda igi oguna başhadı: bıllay erişiulede erkişilikni körgüzüu innet ne az da bolmagandı. Burungu hettleni antahşum bla nuntariyasha degen mecisuu bayramlarında da bardı allay erişiule (çariş, tüyüş, cırlab erişiu): at çarişde horlaganlaga patçah öçle beredi. Kilam degen bayramnı közüuyunde ua adamla kesleri çabışıb erişedile - onoulandan 1-çi bla 2-çi orunlanı alganlaga «askerçi kiyimle» beriledi. Hettleni bu kaçhı bayramda çabışıuga artık magana bergenleri bayramnı kesini atı bla («aşıgıu» degen magananı beredi - V.Ardzinba, 79 bet) baylamlıdı (karaç.-malk. kaç «ubegat» // kaç «osen» bla da tengleşdir). Başında körgüzgenibizça, kurmanlık hantla bla teyrileni «toydurgan» esele, bıllay erişiule bla ua alanı közlerin açhandıla. Ol sebebden, erişiunü közüuuyunde ölgenni «teyrige sıylı kurmanlık» bolgannga tergegendile; allay erişiuden sora horlagan bla horlathan bir-birlerine dert tutmagandıla (ekisi da teyrige kulluk etgendile). Nart eposda Şırdan kesini caşın ilişan öçge salıb, Nöger da anı erişiude öltürüb koyganında açıkdan dert eterge madarı bolmay (başında aytılgan din oyum bla), anı bla hıyla lagımlanı izleydi - teyriçilikni corugun buzganı üçün, tauruhnu ayagında Şırdan «tolu cuuab» da beredi (kesi-kesin öltüredi). Burunngu hettlede (hattlada da) Cangı cılga (cazga) coralanıb «vurulliya» (neda «purulliya»), deb din bayram bolgandı. Caz başında bardırılgan bayramnı közüuyunde patçah adamları bla bir şahardan birsi şaharga, cılnı çaklarını cürüulerin enikley, colouçu boladı. Bayramnı ahırı ullu kurmanlık cıyılıu bla boşaladı. Cıyılıunu közüuyunde kart-kurthalanı biri Eliya-Teyrini Cılan bla uruş etgen haparın aytadı... Belgilisiça ua, cılan teyriçilikde zamannı belgileydi: tögerek burulgan cılan - ol cılnı tolganın suratlaydı; Eliya ua caznı, cangı cılnı belgileydi. «İnanna bla Şukallituda» degen burungu şumer aytıuda cerçi (Şukallituda) sabanlarına zaran salıuçu katı celleden kutulurlay bir madar izleb: Kıbılaga burulub karadı. Malçılık bla cerçilik tabigatnı türleniuyu bla, haua bolum bla, cılnı çakları bla kısha baylamlı bolganları sebebli, bu sanagatla bla küreşgen halkla (ertde, keç bolsa da) tabigatnı uslugundan saklanır üçün, anı ışanların tinterge da, bir belgili oruzlama corukda eseblerge da kerek boladıla. Akbaylanı Aubekirni caşı Mudalif (1921 c. t.) aythandan, burun Karaçayda cıl kaytargan kartla aslam boluuçu edile (allay şagatlıkla başha folklor materiallada da bardıla). «Cıl kaytarıuçu» deb a, cılnı, ol-bu çaknı, aynı, künnü kallay bollukların türlü-türlü şartladan, ışanladan karab aytalgan adamlaga aythandıla. Söz üçün, cangı aynı birinçi üç kününde cauum aylanmasa (caumasa), ay büteuley da kurgak ay bollukdu degen ışan cürügendi. Cangı aynı «oragı» sırtından tüşerek bolub, anı uçuna çelek «tagılırça» bolsa, ay kurgak bollukdu degendile. Alay bolmay, aynı «oragı» sirirek bolub, çelek «turmazça» bolsa, cauumlu ay bollukdu degendile. Anı tışında, hauanı bolumun canıuarlanı, kanatlılanı, kurtnu-kamıjaknı ol-bu halilerine köre da, keslerini (adamlanı) hallarına köre da belgilegendile (baş kısıu, süyek kemiriu, cara aşlanıu, cel auruu (orus. «meteozavisimost») degença auruula bla baylamlı ışanlaga da karagandıla). Karaçayda kelir cılnı oruzlamasın da cıl kaytarıuçu kartla belgilegendile: cay çille, kış çille kaçan kirliklerin, baldracüz, nart-kurtla, toklu toymaz künle kaçan başlannıkların, cangı cılnı künün ala bayamlagandıla halkga. Ullu camagat işleni başlardan alga (saban işleni, mammat çalkını, sugarıu işleni allı bla) algı burun, cıl kaytarıuçu kartladan sorub haua bolumnu bilgendile. Ertdelede Cögeteyde Katçileni tukumdan cıl kaytarıuçu bir aythılı kart bolgandı. Anı cıl kaytarıuu har zamanda da kerti bolgandı deydile. Bir col cögeteyçile Cassı-Agaçha, bir 15-20 arba bolub, elde köpür işlerge deb, agaç alırga bargandıla. Cüklerin da kısıb, ingir ete artha aylanngandıla. İngir a, bılay bir çuuak, cılı ingir bolgandı. Tersakgannı başı sırtha ceterge, caşla ögüz-arba iyer kaygıga kirgendile. Bolsa da, kart hauanı taşa ışanlarından (iyisinden deydile) ullu boran, kıyama kelligin sezib, caşlanı colga aşıkdırırga izlegendi. Anı aythanın kişi san etmegendi. Kaç közüu bolgandı da, caşla hazır gebenleden keslerine murcar etib, keçe alayda kalırlay caraşhandıla. Kart a, ögüzlerini başlarından da tartıb, bir-eki arba da bolub, elge aylanngandı. Keçeni bir zamanında, ol aythança, ullu kıyama kelgendi. Ögüzle cer-cerde geben ışıklaga kısılıb, tegeran alay can aldırgandıla. Caşla ua, asırı suuukdan murcarlarında keçinmek tabalmay, gebenlege ot tıgıb, cel da anı arı-beri sürüb, ullu kalabalıkga kalgandıla. Alay bla keçeleri aman bla ötgendi. Bolga edi da, artda ol ot salgan gebenlerin da tölerge kerek bolgandıla. Indır bashan zamanda, mürzeu suuurur üçün cel kerek bolsa, «cel çakırthan», dırınnı közüuyunde ua «cel auuzu baylagan» mecisuu duuala, tilekle bolgandıla. Sabanlanı, biçenleni zamanında cangur kıssa, cangur caudurur üçün kurmanlıkla etgendile, suu alışmak oynagandıla. Adam neda mal bir ullu boranda kalsala, «borangülte» etgendile: biçenden katı gırmık burub, bir hayt degen külteni ol gırmık bla kısıb, annga da ot kabındırıb, «auuz baylagan» duuasın okugandıla. Anı aythanıbız, karaçaylılada cıl kaytargan bla birge, tabigatnı, hauanı türlü-türlü uslukların türlendirirley mecisuu «lagımla» da bolgandıla. Tarihçi Şamanlanı İ.M. «Karaçay» gazetde (№ 3-4 (9757) Tohçuk ulu Ufuk (Taukul) Türkdegi karaçaylıladan cazıb algan cıl kaytarıulanı (büteuley da 58 at) basmalay, alanı mecisuuluk bla (hristian din bla da) kısha baylamlı bolganların çertedi. ***** Sözsüz da, nart eposnu har millet variantı, prof. V.İ. Abayev aythanlay, «kaysı milletde cürüy ese, ol milletni eposudu». Bolsa da, ol oyumnu ne az da kemçilemegenley, büteu nartiadanı üsünden aythanda, nart tauruhlanı bügünlükde saklanngan büteu barısı teyriçilik dinni epos halda saklanngan esgertmesidi, degen oyumnu tüzge sanaybız. Ullu dinleni kaysısındaça, teyriçilikde da cokdu ençi belgilenngen millet şart - ol kulturogenezni kuramında karalırga kerekli angılamdı, oyumdu. Biz da anı çeklerinde kalırga, aytır sözübüznü da anda tohtatırga izleybiz. Sözlüknü kuramında karalgan atlanı tamalların açıklagan közüude türk tillege artık orunnu bile-bile bergenbiz emda aslamısına türk tilleni neda baba tilni çeklerinde kararga küreşgenbiz. Alay etgenibizni talay çurumu bardı. Birinçisi, folklor materialga iyelik etgen milletni ana tilinde cürügen atla bla adetleni (alanı maganalarını da) bir-birlerine nelley bir kelişgenlerin açıklau, bizni sartın, ilmuga hayır berlik sınaudu. Ekinçisi, nart eposnu başha milletlede cürügen haznaları bu halda tıngılı tintilmegenleri sebebli etimologiyanı tengleşdiriu-kelişdiriu lagımların tıyınşlı daracada hayırlandırırlay madar körmeybiz. Ol sebebden, başha üyürlü tille bla da, eposnu başha milletlede cürügen tauruhları bla da hazna küreşmegenbiz. Üçünçüsü, nart eposnu büteu millet versiyalarını bıllay matallı angılatmaları etilgen töresinde, sözsüz da, büteu nartiyadaga coralanngan bir ullu, tolu, barısın da birikdirgen angılatma sözlüknü caraşdırıu köbge tınç da, miyik daracalı da bolluk edi, alay boluruna da umutçubuz. Nart eposnu mecisuu teyriçilik salgan tamalı biraz keskin açıklansa, anı kuramına artda koşula kelgen zoroastrizmni, buddizmni, çuuut, hristian emda islam dinleni «ülüşlerin» ayırıu köbge tınç bolluk edi. Artdagı dinleni Kavkaz tiyresine ne zamanlada kelgenleri tarih ilmuga belgili bolganı sebebli, alanı nart eposha da ne zamanlada «üylü» bolganları tıngılı tohtaşdırılırçadı. Anı aythanıbız, nart eposnu mifologiya tamalı ne kadar teren açıklansa, anı tarih betleri da ol kadar keskin «okulluk» edile. Ol zamanda, kim bilsin, sokur Gomerni cigitlik eposu arheologlaga kerti Troyanı açhança, nart tauruhla da Kavkaznı burunngu tarih haznaların açıuga sebeb bolub da kalırla... Akbaylanı Harun, Kartina Z. Batçayevoy |
|
|
| Toplam yorumlar: 0 | |