| tinibek | Date: Pazartesi - Başkün, 02 March 2015, 15.52.29 | Message # 1 |
|
Private
Group: Administrators
Messages: 2
Awards: 0
Reputation: 0
Status: Offline
| .
TAULU BLA CIR, CIR BLA TAULU
Halk cırga beşik – halk esi,
Cırçıga sauga – cır kesi1…
Halk cırla, miyik taulaça, tarkaymay sarkgan suulaça, ölümsüzdüle, caşdıla, köb igilikden başdıla.
Halk cır "gözennge" kirgennge, cır bla "uşak" ete bilgennge, haparlarıkdı barısın - caşaunu agın, karasın: nege auruydu canıbız, neden kızadı kanıbız, cürek ot kaçan canadı, neni költürmey sınadı, kimlege orun koyadıla, kallayla betni coyadıla, nege suklanadı camagat, kimle koyadıla ençi hat, nedi caşaunu tuturugu, ölümsüzlüknü urlugu, nedi nasıbnı korlugu, osalnı kalaydı bollugu...
Halk cır haznanı kozgasang, tarlık - zorluknu egeçi, zarlık - suklançnı ögesi, erlik - cigitlikni nögeri, bilim akılnı cöngeri bola kelgenin körese, cırga baş baga berese.
Zaman cellege cıkdırtmay, ömürlege kesin bukdurtmay, cürekden çıgıb, cürekge tılmaçlık ete biledi, cürek talpıunu cılıuun başha cürekge iedi.
Calan söz bla aytırga, anga ekinçi kaytırga tartınıb koyar sezimin, taulu cırı bla bildirib, cürek talpıuun sezdirib, anı keleçi etgendi, köb muratına cetgendi. Susabın kesgença suu bla, cürek küygenin küu bla aythandı taulu kara kün, bolub kalmazça kömür-kül…
* * *
Halk cırla, em algı burun, süymeklik esgertmeledile. Ala kuuançnı, carsıunu üslerinden esele da, süymeklik haparladıla. Caşau tuturugu - süymeklik, oldu adam balasın nasıblı etib, başın kökge cetdirgen da, kıyınlı etib, başın cardan atdırgan da.
Men akıl etgen bla, adam balası em alga etgen cır, ol beşik cır bolgandı. Ana cürekleni süygenleri, ana közleni külgenleri, ana sözleni tatıuları, ana kollanı aytıuları, ana koünnu cılıuu, balasına canı auruu... caşaydıla beşik cırlada, ölmey hatersiz cıllada.
Alada - ana kaygırıu, çırmausuz colga çakırıu, suklanç cazıuga ışırıu, ana nasıbha ışanıu, ananı cılı kuçagı, etgen tilegi, uşagı...
Kız-caş bir-birine coralab kuragan süymeklik cırlaga halk "cır" deb koymay, "iynar" deb, ençi at bergendi. «İynar» bla «iynan» bir tamırdan kuralgan sözle tülmüdüle?! "İynan aythanıma, cürük taralıuuma..."- degenlikleri tülmüdü süygen adamlanı bir-birine?!
İynarlada taşa-turu sezimlerine da, sözleni tılmaç etib, taulula süygen cüreklerine şagatha neni tartmagandıla! Bulbullu tangnı tuuganın, Aynı tolganın, azganın, şorka suuçuknu cırların, maral cangurnu ızların, issi tılpıunu suuugun, umutnu uzak cılıuun...
Har iynar - bir süymeklik hapar. Mıdah boşalgan haparmıdı, uzun ömürlü süymeklikni al cırımıdı, alay-kalay ese da, iynarla adamnı insanlıgın çertgen, süymeklik caşaunu damlı da, maganalı da etgenine tüşündürgen cırladıla.
Kuuanç bla carsıu har kuru da almaşhanlay keledile. Caşaunu ol corugu halknı tin baylıgında, teren ız koya kelgenine seyirsiniu cokdu. Bir kün cırlarga, bir kün cılarga tüşe, caşay kelgen camagat, kuuançın cırga salıb aythança, kıynalganın, cüregin küydürgen carsıuunu üsünden da küu etib aytırga öçdü. Küuleni tuudurgan da, aslamısına süymeklikdi, carlılık, kıyınlık cetgen süymeklik: süygen adamına, süygen eline, süygen halkına, süygen curtuna carsıu kelse, anga aurugan cürekde küu tuuadı. "Küu" degen "küygen" degenden çıkganına kişini işegi bolmaz, eşta.
Cürekni kemsiz küygeni, cürekni cansız süygeni tuuduradıla küuleni. Ala da halknı tarihidile: mıdah künleri, cılları, ajımlı ölgen caşları, artıklık, zorluk cetgenle, unutulmazça ketgenle...
Zaman nege da töredi. Ol cukga ayau salmaydı, cuknu boynuna almaydı: oüladıla kalala, üzüledile kayala, kartayadıla terekle, tohtaydıla deu cürekle... Zamannı horlab, tas bolmay, halk cır caşaydı, kart bolmay!
Halknı adeb-namıs hurmetin, adamlıgını kudretin, cigerligi caşau eşgenin, kerek künde kaya teşgenin, cauundan korkub kalmaganın, başın cügennge salmaganın, cigitlikni marda etib, köb palahladan sau ötüb, kutsuz celleni tıyganın tarihçi cırla saklaydıla, tünenebizni coklaydıla.
Burunngu cırla halkıbıznı eskiligine, taulunu esliligine şagatdıla.
Nart cırlaga, kart cırlaga tıngılay, uzak ömürlede kalgan, ata-babalarıbızga colugub, aladan hapar ala turgança, endige deri çıkmagan tauunga çıkgança bolasa, öhtemlenese.
Nartlıklarını bir kesegin cırlarında koüb ketgen ata-babalarıbız, ol cırlada bizni bla caşaydıla. Ol alanı bizge osiyatlarıdı. Ata söz a bagalıdı, asıldı, ömürlükge balasına akıldı.
Kalgandıla eski cırla bizni bla. Alanı aslamısın, men akıl etgen bla, tabigatnı da boluşdura, koyçu caşla kuragandıla. Sürüunü ızından bara, esin, sezimlerin tersine tarthan da bolmay, comaklı curtu bla, kesi kalıb, tau eteginde birde çuuak kök bla söleşe, birde carık köllü şorka suuçuknu üzülmegen cırçıgına tıngılay, birde agaç otnu katında olturub, ot tilleni tebsegenlerine karay, neda narat terekge, tayanıb, ingirni kelgenin maray, tau bauuruna kablanıb, gokka hanslaga şıbırday, taulu caş cırga usta bolubmu kala edi? Aşhılıkga uçunngan cüreginden çıkgan cırlanı em alga keng kanatlı ötgür kuşlaga, tengleri sürüuçü caşlaga, nazik gokka hansçıkga, kesin tutdurmauçu tau ayazçıkga, künlü ışargan ertdennge, kök kölek kiygen aşhamga, uzakdan köz kıshan culduzga eştdire, cırlay bolur edi! 0l Allahdan tilerin da, tabigatdan sorlugun da, halkına tecerin, eline eterin da, atasına aytırın, anasına eltirin da, süygen adamına sezgenin, sabiylerine eterin da cırga salıb aytıuçu bolur edi. Anı cırga uçudurgan ne çurum bolgan ese da, cır tuugandan sora, cırçını cüreginde kalıb ketmey, kesine col açıb, ömürleden öte ketib, halknı tin haznası bolgandı.
Alanı kuraganlaga «belgisiz cırçıla», «halk cırçıla» desek da, ala kesleri keslerine, A.S. Puşkin aythanlay, kol işleelmezlik esgertmele salgandıla. Aynı, culduznu carıklarıça, caznı cılı tılpıuuça, adamnı igilikge talpıuuça, halk cırla seyirlik, ölümsüz esgertmeledile.
"Cırga usta, carık culduz kibik", - degen halk baga bere bilgendi cırçısına: kart anı, caşıça; caş a, ataça, körgendi; konak bolsa, süyüb, törge salgandı, citi sözün, ana sözünça, algandı.
* * *
Usta cırçı milletini iynagıdı,
Anı sözü halk oümnu kaymagıdı!..
Otarlanı Omar... Fahmulu cırçıbıznı atı bla tukumu sabiyligimden kelgen bir ariu cırnı al tizginiça eşitiledi mennge. Anı auazında taulanı demengililikleri, taululanı taukellilikleri, tau bulbulnu carık köllülügü sezilmeymidile?!
Sak atıuçu tangnı nazik kanat tauuşundan, cırlay bargan tau şorkanı algışından, kök ingirni, kele turub, sagışından, sogulmaganmıdı Otar ulunu ölümsüz auazı?!
Anı auazın, atamı auazınça, ongsunadı cüregim. Kart ammaga: «İbragim Oraydasın tartsa, erge barırıng keledi,"- deb aytdırgan atam, igi cırnı bagası duniyalık bolganın da bilgen, cırga ustalıgı da bolgan taulu kişi, Otar ulunu cırlaganına tıngılay, anga köb algış etgendi. Omar cırın tauushanlay, radionu tohtatıb, sıylı cırçı anga közüu bergença, andan uçunub, atam köb kere cırlagandı.
Cazıuçu, alim, ustaz emda usta cırçı Hubiylanı Magomet (Alan): «Gırcın bla cır stolga birge salınadıla»,- degendi. Cüzden artık cırnı usta cırlagan, cırnı halknı caşauunda maganasın teren angılagan, kesi cırdan sogulgança, seyirlik adam, Hubiy ulu 1979 cıl "Cıllarım bla cırlarım" degen esge tüşürüuünde bılay cazadı: "0tar ulu Omarnı men bir-eki kere körgenme, alay a, katında olturub, men andan cır ürenmegenligime, radio bla cırlarına bek süyüb tıngılayma. Karaçay-malkar cırçılada, eşta, busagatda em onglu ol bolur. Men anı ustazlarımı birine sanayma". Magomet sau bolsa, bu sözlerin entda, bügün da, kaytarlık edi, deb akılım alaydı.
Cüzle bla cırlanı, esine alıb, cürek törüne salıb, malkar, karaçay üyge da sıylı konak boluuçu, saugaga da cırnı alıb keliuçü Omar, halkıbıznı cır gözenine talay alamat cır kurab koşhan zakiy taulu, kesi da bilmegenley, nença cırçıga ustazlık etgen bolur?!
Ayhay da! Cır adamnı caşauudu! Caşaunu süymegen bolmagança, cırnı bagalatmagan da bola bolmaz. 0l, hauaça, cılıuça, gırcınça, adamnı caşau tamalını bir butagıdı. Kaysı halknı da baş baylıgı adamları bla tin haznası esele, adam balası kesi kesine etelgen em asıulu saugalarını biri cırıdı. Millet igi cırçıların anı üçün köredi alay bagalı. Alay ese, ömürlege keslerin horlatmay kelgen seyirlik halk cırlanı cüregine sıyındıralgan Otar ulunu, Bashanda, Hurzukda da, Babugentde, Cögeteyde da "bizni Omar", deb bagalathanlarına, ne seyirsiniu bardı?! Eski cırnı cangı etgen, cırga kanatla bitdirgen, fahmulu cırçı kesin süydürtmey koyamı edi!
Tau cır seni cüregingde tuugandı,
Duniyanı esin sennge burgandı.
Tau cırçısı, tau bulbulu, 0mar akka,
Kesing tausa taululanı arasında.
Cır gözening har kimden da bay etdi,
Şam auazıng Mingi Tauga da cetdi.
Cırıng bla tüyümçekni teşese,
Ot bla suunu bir-birine eşese.
Halk tarihin cırla bla aytıb çıkdıng,
Carsıulanı açıu bla tül,
cır bla cıkdıng.
Mıdah bolsak, cırlarınga kaytabız,
Kuuançda ua, sennge algış aytabız.
Cüregingden cırlı uya işleding,
Cırlarıngı ahlulaga üleşding.
Ma bügünça, cüz cıl tolgan kün da
cırlar,
Karaçayda, Malkarda da: " Bizni Omar!"
2002
«KULİNA»
Zamannı horlay, kart bolmay
Halk cır caşaydı, tas bolmay.
Süymeklik! Halknı tarihin süymeklik haparla bla cazgan adet bolsa, ol em tolu hapar bolluk bolur edi… Ceti kök bla ceti cerça, ceti variantı bolgan «Kulina» halknı tarihi bolmay nedi? Ol ullu süymeklikni suratlay, Töben Mara elni 30-çu cıllarına eşik açadı.
«Kulina»… Karaçayda, Malkarda da aytılıuçu «Kulina», cırçıla - cırlarga, tıngılauçula tıngılarga süygen «Kulina», halk cır bolurdan alga, fahmulu taulu caşnı cürek taralmaklıgından tuugan edi. Halk tamam carathan cırına beredi kesini atın. Cır da, anı - keleçisi, tarihçisi bolub, anga halal kulluk etedi.
«Kulina» degen ariu cırda «caşagan» seyirlik süymeklik caşauda alay köb tübemegeni amaltın, ol kerti hapar bolsa da, tauruhha uşaydı. Tauruh a tüldü.
Ertde-ertde… Ötgen ömürnü 30-çu cıllarında Kanamatlanı Kurmanbiy deb, fahmulu, bilimli, ötgür, cigit caş Töben Marada caşagandı. Ol sabiyley-caşlay, birinçi körgeni bla, keslerini elden bir sabiy kızçıkga canı kirgendi. Kızçık a – elde em sıylı kişini, Hatulanı Kurmanbiy hacini, kızı – ariu Mariyam bolgandı. Sovet vlast kelgenden sora, hacini üyünü aslamısın el şkolga bergenleri sebebli, alayga okurga elçi caşla, kızla cürügendile. Kanamatlanı Kurmanbiy da artda «Kulina» deb atarık ariu Mariyamnı anda körüuçü bolgandı. Alayda beşcıllık şkol bolsa da, kızlarına közleri karaganla asırı köbden, Mariyam tört klassnı boşaganından sora, Hatuları anı şkoldan tıyıb koygandıla.
Süymekligi cırçı etgen Kurmanbiy a, kıznı kesin tabmay, kölündegin cırga salıb, aytıb başlagandı. Ol sezimlerin kişiden caşırmagandı. Zaman kete, cır da uzundan uzun bola bargandı. Ariu Mariyam da, elçi caşlanı barından da cırçı, bilimli, fahmulu Kurmanbiyge esin burgandı. Cırda aytılganıça, anı tamam kemsiz süygen, ızından ceti cılnı aylanngan caşha, kıznı cüreginde da kerti süymeklik tuugandı.
El sovetni tamadalarını biri bolub işlegen Kanamat ulu, Mariyamnı süyrelgenin eşitib, sıyırıb alıb keledi, köb da turmay, ala bir üy boladıla. Kızga közleri karab, kuru kalganla, Kurmanbiy bla Mariyamga nasıblı bolganların keçmey, anı kimni kızı bolganın, rıshı cürütgeni, dinin tuthanı üçün, «halknı cauu» atha kalıb, tutulub turgan hacini, eslerine tüşürüb, Kurmanbiyge «taş ata» başlaydıla. Elni camagatın, sovetni allına cıyıb, Kanamat uluga:
- Sen - kommunist, el sovetni başçısı, halknı cauunu kızı bla caşarga bolluk tülse! Sayla: ne Mariyam, ne da işingi da koy, partbileringi da kaytar, - deydile.
Saylaydı ol… Kulinasın - canıça körgen ariu Mariyamnı. Ol 1933 cıl edi. 30-çu türmelik cıllada, tutulub keterme, deb, korkmay, partbiletinden, süygen adamın saylayalgan Kurmanbiyni ötgürlügü ol zamanlada bek köbleni seyirsindirgenine, söz cokdu. Alay a anı bla boşalmaydı eki süygen cürekni sınau. 1935 cıl Mariyamnı anası bla karnaşın, kulakla deb, elden tışına aşırırga onou etiledi. Karnaşın tutub, türmege salıb, anasına uzak colga hazırlanırga on kün beredile. Ol on kün - Mariyamnı caşauunu kara künlerini allın başlagan cahanim künle! Anga da saylarga kerek boladı: süygen erkişisi blamı kaladı, ogese anası bla, karnaşı bla belgisizlik colgamı çıgadı… Mariyam da …saylaydı – süymekligine kertiley kaladı.
Cılla ötedile, 1939 cıl ullu süymeklikni andan da bek begite, Kanamatlaga kızçık tuuadı. Rahat caşauga termilgenleri üçün bolurla edi, Mariyam bla Kurmanbiy kızçıklarına Mira ataydıla. Orus tilni usta bilgen taulu caş «mir» söznü eki maganasın da esge ala, sabiyine, duniyaga da rahatlık tecese da, 1941 cıl kesini işin etedi – Ullu Ata curt kazauat başlanadı. Uruşnu ekinçi ayında cırçı, nazmuçu, ötgür taulu Kanamatlanı Kurmanbiy arı ketedi. Askerge cangı çakırılganlanı, frontha iyib koymay, uruşha hazırlay, Voroşilovskede (Stavropolda) bir bölek zamannı üretirge tıyadıla. Ulou tabılmagan, caşau katışhan kıyın közüude, Mariyam, canına korkuunu da san etmey, gitçe kızçıgın da, kayınlarına koüb, Kurmanbiyge tüberge, anı entda bir kere körürge Voroşilovskege eki-üç kere baradı.
Kanamat ulunu alaydan uruşha aşırganlarından sora, cıl da ötmegenley, ölgen haparı keledi. Cıyırma altı cılında başsız kalgan ariu Mariyam, süymekligine kertiley, seksan cılına deri caşab, süygen adamı bla caşagan ceti cılın saulay caşauuna darman etib, kartları bla söleşe, «Kulinasın» kesi kesine cırlay caşagandı.
Men «Kulinanı» Mariyamnı kesinden 1988 cıl Çerkesskede, caşagan üyünde, cazıb algan edim.
- Köb ariu sözün eşitgenme, köb cumşaklıgın körgenme, - degen edi Mariyam amma, baş iesin sagına, ol kün. – Carık adam edi, fahmulu adam edi. Ötgür bolganlıgına, cumşak, halal adam edi. Ariu da adam edi, harib. Barı da kaldı, caşlay kurudu da ketdi, - degen edi.
- «Kulinanı» sözlerin bilemise? – degenimde, ışargan da etib:
- Bileme… Bilmey a. Ol cıllada anı bilmegen cok edi. Kıynalgan, cüregim kozgalgan künümde, kesi allıma murulday aylanama, ol mennge küuça bolub boşagandı, - degen edi. Közlerin cabıb, kesine aytıuçusuça, akırın auaz bla şoş «cırlagan» edi. Kesini cürek halınamı tıngılay edi, ogese anda, uzakda, kalgan nasıbın zamannı terenindemi izley edi, bilmeyme. Köz müyüşlerinde cıltıragan cılamuk tamçıçıkla ölmegen süymekligine şagatlık etgen edile.
Men Kulinanı süyüb başladım
Ol eki kara kaşından.
Kulina amaltın ketib barama
Carık duniyanı başından,
Allıbızda ullu kayala,
Anda kögürçünle oynayla.
Ala közleri, kara kaşları
Çırt da caşarga koymayla.
Men seni atıngı aytalmayma,
Cüregim örge tolad da.
Keçinalmayma ullu tereze
Üyünge tuura bolad da.
Hucu şkolda nek okuganem?
Men seni andan bek süydüm.
Cüreging katı kayadı sora,
Bıllay bir sennge nek küydüm?
Seni amaltın ölüb barama,
Sal cüregime kolungu.
Bıllay bir sennge nek termileme,
Canım kolungda bolurmu?
Kanıng kanıma singngendi da,
Ayıralmayma kanımı.
Bıllay bir meni nek termiltese?
İy da koysang a canımı.
Meni Kulinam bolurmu eke
Birinçi mayda ak kiygen?
Menden teli bolurmu eke,
Canından kıznı bek süygen?
Meni Kulinam köreme, caşla,
Birinçi mayda ak kiygen.
Menden carlı barmıdı sora,
Sau ceti cılnı kız süygen?
Sau ceti cılnı süyüb termildim,
Bir kuuanmadı cüregim.
Kulinam bolub kalga edi
Etime tiygen kölegim.
Sanga bardı bir aytırım:
Bizni üyge bir kelseng a.
Keliringden tamam tüngüldüm,
Pismolarımı berseng a.
Çegetdegi börüle, alan,
Kökge karab uluruk.
Ne köb pismo cazganem sanga,
Meni eki kolum kururuk.
Kesing üçün çırt da kıynalmayma,
Pismolarıma küeme.
Algınça ua seni süymeyme -
Men bir başhanı süeme.
Busagatda bir carık bolgandı,
Oy anam, meni duniyam.
Senden canıma tiyib aytama,
Kölüng kalmasın, Kulinam.
Senden bek kişini da süymeyme,
Ma biz caşagan curtlada.
Sennge uşatıb basmay cürüyme
Gokka hanslanı sırtlada.
Senden ariu kişini da körmeyme
Ma biz caşagan ellede.
Sennge uşatıb, karab cürüyme
Suu çabaklaga köllede.
Men közlerimi almay karayma
Sizni başıgız köklege,
Seni amaltın kölüm barmaydı
Nakırda eterge köblege.
Meni kibik, sen da ete eseng,
Duniyada kalay caşaysa?
Şaşmayın, buzmay, ariu Kulinam,
Gokka hanslaga uşaysa,
Seniça, bilse meni cüregimi,
Erib ketered Mingi Tau,
Kulinam bolub kalga edi, alan,
Belimi kıshan belibau.
Köb katılık etgense, Kulina,
Köbdü meni sanga guruşham.
Kulinam bolub kalga edi
Kolumda cazgan ruçkam.
Meni cüregim çırtda költürmeydi,
Ma alay çımmak kiyinme.
Karandaş cengil tauusuladı,
Ol bolsun, derik tüyülme.
Kulinamı gokka türsünü
Közümü üsünde oynaydı.
Çuruklarım bolub kalga edi, derge,
Kulinama közüm kıymaydı.
Cüregim bir bek kuuanadı
Men seni körgen künümde.
Seni sıfatlı ibilis-şaytan
Cuklarga koymayd tüşümde.
Mayna birinçi maynı bayragı,
Küküreb-caşnab, cel ete.
Kel, ekibiz da ketib kalayık,
Bir-biribizge köl ete.
Kulina bergen kol caulukçuknu
Men ömürümde coymazma.
Ölüb, duniyadan ketginçi, sennge
«Kulina» atnı koymazma.
Mariyam Kurmanbiyni kesinden eşitgen «Kulina» ma bılaydı. Ol aythannga köre, bu cır 1931-1933 cıllada etilgendi.
«Kulina»… Süymeklikni bir atıdı Kulina. Har süymeklik sezimni, har kıznıça, kesini atı bolurmu!? «Süygen» degen bir söz bolganlıkga, har süygen birer türlü süedi da!
Birça, kemsiz süe bilgenle caşauda bir-birine alay köb tübemeuçüdüle! Kerti süe bilmeklik da, fahmuça, köblege berilmeydi. Kurmanbiy bla Mariyamga ol fahmu da, bir üy bolur nasıb da, berilgen edi: süymeklik - ömürlükge, nasıb – ceti cılga… 1942 cıldan sora da carım ömürden aslamnı caşagan Kulina, alay kerti süymeklikge tıyınşlı bolganın uzun, kıyın colu bla körgüzgendi.
«Kulina» - Hatulanı Mariyam bla Kanamatlanı Kurmanbiyni ariu, asıl süymekliklerini seyirlik esgertmesidi, cır esgertmesi!..
Kanamat ulu «Kulinadan» sora da etgendi cırla. Amma, milletleni ata-sata aylanngan HH-çı ömür halkga köb zatın tas etdirtgendi. Biz haparın aythan cırçını da, talay cırı acaşhanına işegim cokdu. Kurmanbiyni Töben Maranı kızlarına etgen «Şerifala» degen cırın, unutmay, bügünnge cetdirgen atama, Bayramuklanı İbragimge, cürek razılıgımı ayta, anı da bılayda keltireme:
Udarnik kızla dırın cıyalla,
Tolturub, kün bet talanı.
Şerifalanı bir köb sagınaek, teyri,
Men bir aytayım alanı.
Toguz çalkıçı çalkı çalabız,
Alların tıyıb tamada.
Kızla amaltın tansık etgendi
Ol hucu, taşlı Mara da.
Toguz çalkıçı çalkı çalabız,
Carıkdı bizni kölübüz.
Nürcan kesi da el komsomolka,
Udarnik, bizni tengibiz.
Abreklanı ariu Şerifaçak,
Kesi kesçiginden uyala.
Babbahançak kibik, anı ösgenine,
Cıyın kaçha cetdi kuuana.
Karabaşlanı da ariu Şerifa,
Ol cürek auruu beredi,
Bulutlu künde, kümüş som kibik,
Cıltıray-cana keledi.
Babolanı ariu Şerifaga
Cıyın birden pismo sallıkbız.
Moskvadan kelgen altın sagat kibik,
Anı Aksakalga allıkbız.
Ak Kaya tübü zıngırdaydı, caşla,
Bataga caşil canadı.
Zuhra bala duniyaga ösgenli
Cüregim auruu tabadı.
Tamgalı Sırtın, oy, tuban basıb,
Tamçını içine, kün tiyib,
Biz Ayşatçıknı saylab alganbız,
Kalgan kızçıkladan bek süyüb.
Cumarık tauuk da taulada otlaydı,
Ak maral kimge uşaydı?
Kara çaşçıgıngı örge tara, Ayşatçık,
Kaşçıklarıngı aşaydı.
Arbazga çıgıb, ızınga aylansang,
Kün tiygen kibik, başlaga.
Seni amaltın bir kan caugandı
Mara elinde caşlaga.
Arbazga çıgıb karaydı Ayşat,
Süymekligimi bilgença.
Ayşatnı ızından köble aylanalla,
Cel hapçükleni sürgença.
Aksakal börknü da biz ciberlikbiz
Ariu Halimatnı sınarga.
Karab körürge kesin tabmaybız –
Salıb aytabız iynarga.
Cürek auruu beredi külgening,
Süyümlü etedi kiygening.
Atnı belinden tüşmey cürüydü,
Kavkaz kiyimli süygening.
Aynı tolganı, künnü çıkganı,
Asiyat alay ariudu.
Sagınılmagan bir künü kalmaydı –
Cıyınnga cürek auruudu.
Ceteulen süygen ariu Huraymatnı
Biz da süymeyin nedi amal?
Barıb, közüne bir karar edik,
Cetmeymid eke kaç zaman?
Ceteulen süygen ariu Huraymatha,
Men suklanama, öleme.
İy, men bilmegen, entda, üç koşulub,
On bolub tura köreme.
Ol on süygening toyga kelsele,
Onusu on sauga bersele...
Ala nelerin da unutadıla,
Seni bir karab körsele.
Ol on süygening a toyda tögerekde,
Kümüş hazırlanı tizgença.
Alanı bir-birinden kalay ayırlıksa,
Altın sıncırnı üzgença?
Ol on süygeninge kuuana da, soga,
Tamam usta boldung kobuzga.
Ma işni tabı - cez kapekçikge,
Söznü ariuu - toguzga.
Maranı başı da miyik kayala,
Kün batıb, salkın aylanngand.
Onusu da bilmeyle seni akılıngı –
Sabiy esing kimge baylanngand.
Maranı başı da miyik kayala.
Kün batıb, salkın aylansa...
Süygen amandan-igiden tüldü,
Akılıng bir cerge baylansa.
Kün betde bitgen gokka hansçıkla,
Kölüm barmaydı üzerge.
Kalgan kızla guruşha etmegiz,-
Zaman tabılmaydı tizerge.
Bu cırnı Kanamat ulu 1933-1935 cıllada etgendi.
- Erişirek kızlaga, - deb hapar aytadı İbragim, - köllerin költüreme deb, ete bolur edi, em aşhı sözleni tabıb ayta edi. Bügün kibik esimdedi, koş artında, olturub, «Şerifalanı» Kurmanbiyni kesinden ürenngenim. Makamı da, ma alay, sözleriça, bir da ariudu! Bir da fahmulu, bir da onglu adam edi. Cırga cetse ua: makamın, sözün da çıgarıb başlab kala edi, kesi da usta cırlay edi! Candetli bolsun ariu canı! Ma bılay karab, cır kurab, aytıb bara edi. İşge kirse, işde – alçı, toyga kirse, toyda – başçı! Ne cırda, ne tebseude bir adamnı ızından karamagandı. Kim da suklanırça adam edi. Orta boylu edi, ariu, çıraylı adam. Bu cır etilgen közüude Töben Marada Şerifa atları bla talay kız bolgandı. Anı üçün atagandı cırına «Şerifala» deb. «Kıngırla» deb da bir cırı bar edi, kız bla caş almaşdırıb cırlarça etilgen, - deb, andan da esine tüşürelgen tizginleni aytadı:
Caş:
Bügün künnü alay köreme,
Kün tiymegen muthuz künlege.
Teyri adamı, şaşmay uşaysa
Kışlıkda şaytan üllege.
Kız:
Közüm çırak baradı
Eşik allında tazçıkga.
Şaytan ülle esem, ol bolsun hatam,
Uşayma gokka hansçıkga…
Kanamatlanı Kurmanbiy… Halk cırlanı avtorı.
Cır da, adamça, kesi caşauu bla caşaydı. Anı da kesini cazıuu, colu, ömürü bardı. Cırla – keleçile, cırla – tılmaçla, cırla – saugala… Cırlanı süe, bagalata, cırlay bilgenibizça, alanı halkga koüb ketgen cırçılanı atların da, birgebizge caşatırga borçlubuz. Unutmay, sansız etmey.
Kanamatlanı Adejeyni caşı Kurmanbiy da alanı biridi.
2000 cıl.
http://sarinstudio.ucoz.ru/
|
| |
| |
| tinibek | Date: Pazartesi - Başkün, 02 March 2015, 15.55.16 | Message # 2 |
|
Private
Group: Administrators
Messages: 2
Awards: 0
Reputation: 0
Status: Offline
| CÜREGİNDEN KÜN TİYGEN
Hubiylanı Ahyanı caşı Magomet (Alan)... Teren köklü, carık culduzlu, çokurak suulu, sabiy tılpıuça taza haualı şam Teberdide tuuub, ol köblege comak edi. Allay ullu adamlık, allay erkin fahmu, allay kıyırsız süymeklik bir cürekge kalay sıyınnganı seyirsindirgen, suklandırgan da ete edi. Kerti da, Allah berse, sanamay, çomart bere köre edim...
Magomet fahmulu poet edi, Magomet halk cırçı edi, Magomet (Alan) çam haparnı, hapar janrnı ustası edi, Magomet alim edi, Magomet orator edi, Magomet muzıkant edi, Magomet zakiy edi, Magomet ustaz edi, Magomet gumanist edi, Magomet folklorist edi!
Adamlık bla süymeklik fahmululuknu baş şartları bolganlarına anı caşauu şagat edi.
Sabiyligi carıtmagan (1928 cıl tuugan edi), caşlıgı cılıtmagan (ala köçgünçü cıllaga tüşgen edile), kartlıkga cetelmegen (1987 cıl auuşhandı) Hubiy ulu neni üsünden cazsa da, süymekligini haparın ayta edi. «Meni canım haparlarımdadı, cüregim - cırlarım bla nazmularımda», - deydi ol aytıularını birinde. Anı em ullu süymekligi adamlaga edi. Ol a cengil seziledi. Tang alasında, Çolpan culduzça; ingir alada, Süyümçü culduzça; karangı keçe, Ay kibik; kış suukda, Kün kibik, ol kesine tarta edi adamlanı.
Anı tolu angılagan, kemsiz süygen kerti tengi bla uşakga tansık bolgan, zakiy nartnı auaz bergenine tıngılarga hazır, ana süt sabiyni sanların aynıthança, cürek ogurun aynıtırga uçunngan, Magometni kitabların talpıb okurukdu. Alada har tizgin Magometni bizge, artında kalganlaga, osiyatıdı. Har çıgarması - kesi caşagan tıngısız ömürnü küzgüsüdü. Caşaunu künde-keçede koygan ızlarına bizni esibizni bura, kesibizde bolgan igige da, tögeregibizde asıuga da közleribizni açadı, anı süerge, bagalatırga, anga kuuanırga allandıradı. Poet emda cırçı, Hubiy ulu caşaunu kesinde bar poeziyanı örtenin cuklatmay, örge tutarga, anı cılıuunda cılına bilirge çakıradı.
Suratlau söznü usta hayırlandıra, ol «kısha söz» bla caşaunu uzunluguna sıyların tas etmegen adamlık şartlanı üslerinden aytadı. «Ariuluk adamlık tüldü, adamlık a ariulukdu», - dey bilgen taulu kişi anı tutarga, tanırga, sıylarga, bagalata bilirge tırmaşdıradı.
Süe bilgenlikge, ol süymeklik cuklanmazça, tunçukmazça, unutulmazça caşay biliu, ol Allah süygen - nasıblı - adamnı şartıdı. Anı çıgarmalarında cürekge tatlı, cürekge kıyın, teren sezim bla baylamlı köb türlü soruuga cuuab tabarga bollukdu.
Caşauunu cazgı çagına şukur etgenin, ak çille cauluknu üsünde «oüu tilde» çıgargan taulu kızça, Magomet halkına, zamanına süymekligin kesini ençi sözü bla iynandıra, uçundura ayta bile edi.
Hubiy ulu Magometni lirika nazmuların okuy, cüreginge nür tiygença, üsüngden uçhara ışanlarıng ketgença, kerti ariuluknu ayrımkanına tüşgença, bolasa.
Kerti poetniça, cırçınıça, anı cüregi, tilekge cayılgan kol ayazlaça, caşau keltiriuçü çıganak cellege da, adamla tuuduruuçu açıulaga da, süymeklik sezdiriuçü cılıu tolkunlaga da, nasıb uçunduruuçu kuuanç «tamçılaga» da açılıb edi.
Tüzlük bla terslik, adamlık bla amanlık, halallık bla haramlık, cumuşaklık bla katılık bir horlata, bir horlay kuralgan bu huah duniyada cüregini, innetini tazalıgın, kölünü carıklıgın saklayala, caşay bilgen Magomet 1974 cıl «Karaçay-malkar sovet halk cırla» degen kitabına mennge bıllay sözle cazıb bergen edi: «Bagalı Fatima! Halknı aslamısı kalay etedi deb, anga karauçu bolma, halknı içinde kim tüz etedi, deb karauçu bol". Kesi da alay caşay edi.
Hubiylanı Magometni aşhı oümları köb edi. Ol karaçay-malkar adeb-namıs coruklanı üslerinden kitab cazar muratı bar edi. Caş tölünü allında anı kesine borçha sanay edi. Anı etalmay turganına carsıy, köb sagınıuçan edi. «Seniça, anı kişi cazallık tüldü, cazsang kerekdi», - degenimde, ol ahsınngan da etib: «Zaman, zaman... Zaman cetmeydi», - deb cuuab etgen edi. Akıllı cüregi seze bolur edi, ömür ülüşü ullu bolmaganın. «Bu duniyanı huah bolganı esime tüşse, cüregim kuu boladı», - deuçen edi. Magometni muratına cetmey, aythanıça, kitab cazalmay ketgeni, esime tüşe da, kıynala turuuçan edim. Artda «Auuşla» degen, bügün da kol cazmalay turgan çıgarmaların basmaga hazırlay, okub çıkganımda, men kesi kesime: «Ogay, Magomet muratıça etgendi!» - degenme. Taulu halkıbıznı, altın bürtükleça, adeb-namıs coruklarını üslerinden suratlau halda, teren oylaşdırırça, alay haparlagandı nart tuudugu akıllı Alan. «Alan» degenley, Magomet çam haparların «Alannı haparları» deb çıgarıuçan edi. Busagatda Hubiy ulunu kesi saulukda çıkgan haparların endi cetib kelgen tölüge tabıb okurça etiu, ol da bir borçubuzdu. Akıllı, sınçı, tuura sözlü, usta tilli, carık köllü Alan, ertdegili Nasra Hocaça, kesin halkga ömürlükge süydürgendi. «Alan» psevdonimni alıb, Magomet camagatnı ortasında tübegen uçhara ışanlanı çam halda hırtlay edi. «Alannı haparları» küldüre turganlay, sagışlandıradıla. Men bügün da, alanı okusam, Magomet kesi okugança bolama, açık auazın cüregim bla eşiteme…
Açık auazı degenley, kalay usta edi Hubiy ulu cırga da. 1200 halk cırnı cıygan alim kişi, 100-den artık karaçay cırnı kesi cırlay edi. «Kölün haman da carık tutuu akılmanlıknı şartıdı», - deb söz bardı. Bu calgan duniyada berilgen kesek zamannı kuuanmay, başhalanı kuuandırmay caşagannı oümsuzlukgamı sanay edi da, adamlaga mıdah bolub körünmey edi. Caşaunu ol tukum teren angılagan adamnı kıynagan, carsıthan az çurummu bar edi?! Alay a susab bolgan, susabın suu bla kesgença, ol cır bla horlay bolurmu edi mıdahlıgın? Aurugan-incilgen kününde da, arıgan-kıynalgan közüuünde da çamı-nakırdası, cırı tohtamay edi. «Cırla deb, kaçan aytadıla deb, saklab turama», - deuçen edi. Kerti da, cırsız künü batmay edi, tangı atmay edi, deb koyarga bollukdu. Bayçekkulanı Abdin bla Zumakullanı Tanzilya cazgan «Kün aşhı bolsun, adamla!» degen alamat cırnı, cırlab, üydegisin anı bla uyathanına köb kere şagat bolganma. Ertdenbla üydegisinden alga turuuçan edi. Sora: "Turuguz, tang athandı... zaman cetgendi!" - deb uyatmay edi. «Kün aşhı bolsun, adamla!» degen cırnı költürterek etib cırlasa, ullu-gitçe da cukularından ayazıy edile.
«Cır bla gırcın tepsige birge salınadıla», - deb kesini sözü bardı. Konak kelse, artık da bek, ol cırlanı süygenin bilse, Magomet em alga cır «tepsi» kurauçan edi. Ol cangız bir adamga cırlasa da, bir talay adamnı allarında cırlay turgança, cırnı da, anga tıngılıb turgannı da, sıyların köre, tamam kölü bla cırlauçan edi. Üyüne kelgen konakga cırlagan közüuünde ua, karamın kabinetini keng terezesinden arı miyikge, tauladan da örge - kökge – burub, alay cırlauçan edi. Kanatlı cüregi ol közüude kayda ese da, tau töppelede, tau kuşla süyüuçü bulutla tüzünde uçub aylana bolur edi. Cırlagan közüuünde közlerini otu artık da carık cana edi, közlerinden tögülgen nürnü esley eding. Cürek halına köre, kök közlerini boyauları türlene edi. Bir karasang, ala köm-kökle bolur edile, bir karasang - ala közle, bir karasang, üslerine mıdahlıknı kölekkesi tüşüb, tengiz tolkunnu boyauça, caşilge tartarak...
«Tenglege cuuab» degen nazmusunda Magomet bılay aytadı:
Cırlamayın aşırmaem cangız bir künnü,
Kuuançlada cırım tangnga cete edi.
Cır cüregin carıtaed erlay har kimni,
Har biri da mennge algış ete edi.
Ertden-ingir, deb, karamayın ömürde,
Cırlay edim, colga çıgıb tebresem da.
Cüz cır meni birgeme edi har cerde,
Kesim cangız tau başına örlesem da…
Hubiy ulu cırnı alay süymese, 1200 halk cırnı cıyallık da tül edi. (Allah aytsa, alanı kitab etib çıgarır murat bardı!), halk cırlanı üslerinden kitab cazarık tül edi. Cazıuçu, alanı ötgen tölüle barı, anga amanat etgença, alay cıya edi. Har söznü, nakut-nalmaz mınçaknı bagalathança, tas eterme deb korkgança, alay saklay edi.
Ala, halk cırla, milletibizni tarih ensiklopediyasıdıla. Alanı okuy, ömürleni çarsında kalgan, belgisiz cırçılanı közübüzge körgüzebiz. Ala da, Magometça, adamnı caşauuna sansız karay bilmegen, halknı sagışları bla caşagan, milleti kuragan tarihni cır tizginlege sıyındıra bilgen, süymekliklerin suratlau söz bla aytalgan zakiyle, cırçıla bolgandıla.
Hubiy ulu ol cırlanı, halkdan cıyıb, halkga amanat etgendi. Anı bla da kalmay, halkıbıznı cır baylıgın ösdürüuge kesi da ülüş koşhandı. Ol talay cırnı avtorudu. Kaysı bir nazmusun da cır eterge bollukdu. Ma bir nazmusundan bir strofa:
Cüz cılımda seni körsem,
Seni elingde koymaz edim.
Taunu, tüznü da karatıb,
Sennge cüz cır cırlar edim.
Magomet eski halk cırlanı da, cır tizimge cangı koşulganlanı da tamam usta cırlay edi. «Hasaukanı» makamın Hubiy ulu caya kobuzda sokganı sayın, anı simfoniya orkestr soksa, kalay alamat bolluk edi, deb suklanıuçan edim. Magometni caya kobuzda sokganına tıngılagan, karaçay-malkar halk cırnı "hauasına" em bek kelişgen kobuz ol bolganın sezerik edi.
«Çelovek – orkestr», - deuçen edi anga cazıuçu Süyünç ulu Azamat, Magometni talay muzıka instrumentde soga bilgenin çerte. Dagıda student cıllarımdan esimde caşagan: belgili alim tengi Akbay ulu Şakman (Allah candetli etsin, ol da kerti duniyaga ketgendi) leksiyaga bir kün keçigib keledi da:
- Nek keçigib kelgenimi bilsegiz, meni keçeriksiz. Hubiy ulu Magometge ana tilibizde tengleşdiriu oborotladan esinge tüşüralganıng bar ese, bir aytsang a, dedim da, üyge keteme deb, çıgıb tebregen edi, beri aylanıb, bir-eki deb, 200-nü aytdı! Izından cazıb küçden cetib bardım, - deb kuuanıb hapar aytıb, sora dagıda: - Busagatda Karaçayda ana tilni Magometça bilgen, eşta, başha kişi bolmaz, - deb koşhanı. «Ana tilimi asırı bek süygenden, har bir sözün eşitgen ogay eseng, körgen da eteme, tab, kallay bir tarthanın da bileme, deb turama», - deb boş aythan bolmaz edi Hubiy ulu.
A.S. Puşkinni «Evgeniy Onegin» romanın, M.Ü. Lermon-tovnu talay poemasın, Bayronnu, Kosta Hetagurovnu, Robert Bernsnu, Meçi ulu Kyazimni, Koçhar ulu Kasbotnu, Karaket ulu İssanı, dagıda köb poetni nazmuların, poemaların azbar bilgen fahmulu taulu, bilimi bla, esliligi bla köbleni seyirsindire edi.
Men kesimi nasıblı adamga sanayma. Magometni igi tanıganım üçün artık da. İnstitutda okugan cıllarımda, et cuuuklugu da bolganı sebebli, üylerinde har kün sayın degença boluuçan edim. Bilmeyme, kalayda köb bilim alganma - okugan institutdamı, ogese Magometni kabinetinde, üylerinde, olturub, anı bla uşaklarımı közüulerindemi, ol cırlagan cırlaga tıngılaymı?!
Okuuumu tauusub, Karaçay şahardan ketgenden sora, har eki-üç aydan bir konaklamay tözmey edim. Ol da, meni da alay olturtub, eki sagat çaklı birni eski, cangı karaçay-malkar cırlanı cırlamay koymauçan edi. Bir-birlede eki caşın, Alibek bla Şamilni, birin gitaraga, birin pianinoga olturtub, kesi da soguuçu instrumentlerini birinde (mandalino, caya kobuz, banjo) soga, cırlauçan edi.
Belgili alim Ortabaylanı Rima "Kara suunu katında" degen kitabında cazadı:
- Magomet, seni 1200 cırınga 1200 koy bersele, auuşdurlukmu eding? - deb bir tengi sorganında, Magomet anga:
- Alay aytırga kölüng kalay baradı!? Men etsiz caşayallıkma, cırsız a caşayallık tülme, sora kalay auuşdurur edim?! - deb cuuab etgendi.
Kerti da alay edi. Ma anga entda bir ülgü. Hubiy ulu avgustnu 19-da 1987 cıl auuşhandı. Ahır künlerinde Çerkesskede bolnisada cata edi. Ol açıu künden alga tört künnü, avgustnu 15-de anga bolnisaga keleme da, eşikden kirgenim bla:
- Magomet, bügün da meni köre keledi, deb tura bolursa, ogay. Bügün kesime algış etdirirge keleme, - deb kesimi erkeletdim.
- Ay, caşa, seni tuugan kününg bla algışlagan bla kalmay, sennge cır da cırlarıkma, - dedi.
Cırlagan da etgen edi. Orundugu beş-altı adam cathan ullu palatada edi. Anga tayanarak olturub, aurub, karıusuz edi, akırın bir cangı cırnı cırladı.
Men bu cırnı birinçi kere eşiteme, degenimde, ol auruu azdırgan közlerinde ertdegi ciltinleri kabına, kuuanıb:
- Kesim etgenme, cangı cırdı, caratdıngmı? - deb seyirsindirdi.
Caşlık etdim şoydu da, ne sözlerin cazıb ala bilmedim, ne magnitofon keltirib bir cırlatmadım... Ahır cırın ol birgesine alıb ketgendi. Amma, eki-üç künden, alay bolub kalır deb, kimni akılına kelgen edi. Artda kol cazmalarında sagayıb izleb küreşdim, ol cırnı sözlerine uşagan nazmuga türtülmedim. Bügünlükde esimde kalgan ol cırdan, ol süymeklik cır edi. Ahır künlerinde da auruu azdırgan cüreginde dagıda süymeklik cır tuugan, ol kerti da cırdan sogulgan bir seyirlik adam edi...
Ol kün kalıb, ekinçi kün bolnisaga kelgenimde, ol sözün carık başlab, mıdah boşagan edi:
- Bilese da meni 150 cıl caşarımı, dagıda aytıb koyayım: men ortadan çıkganım bolsa, sabiyle seni bek süedile, alanı atıb koyma. Sen alaga kerekse, - deb osiyat etgen edi... Magomet auuşhan keçe ua tüşümde alay körgen edim: kabinetini kabırgalarında boş cer kalmay, gitarala tagılıb edile. Tört kabırgasın da gitarala cabıb tura edile. Cırnı, muzıkanı eşitib turgan kabırgala cılaudan tollukları mennge ol tukum körünngeni, ol da seyir tülmü edi?!
Magometni asıragan kün. Ol kün tabigatnı halı da mıdah edi. Hauada bir teren buşuu, bir tılpıusuz cılau, bir tilsiz mugurluk bar edi.
Künnü bulutla cabıb edile. Magometni keltirib, kabır ornunu katına salıb, duua okuy, anga atalgan nazmuların okuy, ahır sözlerin ayta turgan közüude, köknü basıb turgan bulutla, eki carılıb, Künnü közün cerge açhan edile. Köknü ortasında açılgan "terezeçikden", Kün beri karab, cangız Magometni betine tiygen edi. Kün carıthan betine karab, busagat közlerin açarıkdı, degença bolgan edim.
Ol közüuçükde kün kuru Magometni betine tiygen edi. Karab, tansıgın alıb, terezeni kabak eşiklerin cabhança, çıkganıça, terk ızına da bugunngan edi.
Menden sora da, anı eslegenle seyir-tamaşa bolgan edile...
«150 cıl caşarıkma", - derge öç edi Magomet…
Hubiylanı Ahyanı caşı Magomet ketgenli ötgen 13 cılnı uzagına, tilsiz bolub kalgança, anı üsünden cuk cazmay caşaganma. Cürek açıu asırı teren edi. Anı üsünden aytır üçün, men bilgen sözle tatıusuz, kolaysız körüne edile. Kesi bla kün sayın tilsiz uşak bardırıb turganlıgıma, koluma kalamnı alıb, anı üsünden kölümdegin cazarga karıu-küç tabmay edim. «Batmaz culduznu carıgı» degen kitabın, kesi arabızdan ketgenden sora, 60-cıllıgına atab, hazırlay aylanngan közüuümde, açıuu da cangı edi, kesim da caş edim, cüregimde bolgannı aytır bolum tabalmay (bügün da kölümdegin tıyınşlısıça aytalmayma), anı igi tanıgan bir bölek adamga tübeb, kitabha «Al söz» ornuna, alanı esge tüşürüulerin salırga taukel bolgan edim. Har tübegenim, Magometni atın sagınnganlayıma, betleri carıb, bir türlü bir cumuşab, kesleri da, bir tilli bolgança: «Magomet meni bir bek süe edi...», - deb, keslerini tünenelerine suklanngança, ahsına, sözlerin alay başlay edile.
- Toba-osta, Magomet alanı kalay süygenin koüb, kesleri anı kalay körgenlerinden başlasala ua haparların, - deb kölkaldı da bolgan edim. Alay nek etgenlerin artda angılagan edim - anı cürek cılıuun bir kere sezgenle, kallay asıl nürden kuru kalganların ayta edile. Bügün da, Magometni sagınıb, anı tanıganladan, bilgenleden, cüregi cılınmay, cüregin tansıklık sezim coklamay koyarık, eşta, kişi bolmaz.
Anı çomart cüregi, Künça, har kimni da cılıta edi. Adamnı kuuandırgandan, kölün költürgenden süygeni cok edi. Respublikabızda literaturanı, iskusstvonu ösümüne bek es böle edi. Sora bir igi nazmusu basmada çıkgannga da, bir ariu cırı radioda eşitilgennge da, telefon bla söleşib, algışlab, kuuannganın bildirib, kuuandırmay koymay edi... Külgen közleni, ışargan erinleni, carık auazlanı süygen cazıuçu adamlanı barın da nasıblı bolub körürge termile edi.
Anı cürek cılıuu, süymekligi bizge saugası edi, anı ötgen colu adamlıknı ülgüsüdü, anı cazıuu halkıbıznı cazıuudu, nazmuları, cırları, haparları, çam haparları, ilmu işleri, aytıuları milletibizni tin baylıgıdıla.
Magomet kesi saulukda beş kitabı çıkgan edi. «Batmaz culduznu carıgın», başında aythanımça, basmaga men hazırlagan edim. Kitabha atnı gitçe karnaşı belgili poet Nazir atagan edi. Kitabha tül, Magometni kesine coralanngan atdı ol. Kerti da Hubiy ulu bizni literaturabızda kesini culduzlu ızın, hurmetli colun koygandı.
"Alannı haparlarını" üsünden cazıuçu kesi alay aytıuçan edi: «Men adamlanı küldürürge deb cazmayma - külkülük zatlaga cüregim aurub cazama".
Caşlıgı takırlıkda, tarlıkda ötgen Magomet canın auruthan zatlanı da cüreginge cük etib koymay, anga esingi çam halda bura bile edi. Söz üçün, ma alanı biri:
«- Sen köb içese da, esirib kalasa", - deydile, men a bir da kesimi esirib bilmeyme, - deb Muharbiy kesin ariularga küreşgendi.
Bir kauumla Muharbiyge iynanırga unamagandıla.
- Men iynanama: ol içse, çırtda cugun bilmey kaladı, sora esirgenin kalay billikdi? - degendi Alan. («Nek bilmegeni»)
Bılayda koşarga izlegenim: «Alannı haparlarında» bir adam at eki kere tübemeydi. Alanı aslamısı bügünngü camagatnı auuzunda cürümeydile - unutulub turgan atladıla. Magomet halk cırla bla birge adam atlanı da cıya edi. Ol sebeden ala da cazıuçunu arhivinde ençi tefter bolub saklanadıla, kesleri da mingden atlay bolurla. «Alannı haparların" okuy:
- İy, bu atlanı Magomet kaydan tabadı?" - degenleni eşitgenme. Cıygan adam atlarını barın da haparlarında hayırlandıralgan bolmaz, eşta. Har geroüna halisine kelişgen atnı tabıb beriuçen edi.
Başhaça aytırga, karaçay-malkar adam atlanı (kerti atla, çam atla da) ensiklopediyasın kurarga bollukdu alim Hubiy ulu Magometni ençi arhivinde saklannganıça caraşdırıb çıgaralsak. Amma, anı köb işi ayagına cetmey kalgandı... Alay bolsa da, halk Magometça adamlarına, ölgendi derge kerek tüldü. Ol bizni közübüzden, arabızdan ketgenlikge, cüregibizde caşaydı. Ol bizge koüb ketgen tüb-tereke, tin baylık artında kalgan tölülege köb asıulu cumuş etedi, eterikdi. Alay ese, Magomet ömürlükge caşarıkdı ortabızda. Anı üsünden sözümü tamamlay, «Örleu» degen nazmu kitabın açhan nazmusun keltirirge izleyme:
Taulu eseng, cüreging
Kök taulaga teng bolsun.
Tüzde caşay eseng da,
Ol tüzleça, keng bolsun!
Caşaunu süe eseng,
Süydür kesingi anga.
Senden zaran cukmasın
Ömürde bir insannga.
Taza ese inneting,
Bilirça et har adam.
İgiliging cukmagan
Ketmesin kün aradan.
İşlenmeklik dey eseng,
Cürüt anı har şartın.
«Akıl töbe» menme deb,
Karama sen ogartın.
Tüzlüknü saylay eseng,
Köçsün tüzlük işinge.
Adeb-namıs dey eseng,
Algın kara kesinge.
Halal eseng, kerti da,
Anı kim da sınasın.
İncilgenni, ongsuznu
Başın kolung sılasın.
Caznı bek süe eseng,
Uşat kesingi cazga.
Ayırılıb carık bol,
Konak kirse arbazga.
Taulu eseng, cüreging,
Kök taulaga teng bolsun.
Tüzde caşay eseng a,
Ol tüzleça keng bolsun!
«Caşau colunda»
1999 cıl.
«CETİ ATAGA DERİÇİN»
Meni atam, Bayramuklanı İbragim, 1918 cıl Cögetey elde tuugandı. Ol, üydegini em kiçisi, atasından üç ayında kalgandı. Anası, maraçı kız, Kanamatlanı Ayşacan, baş iesi Unuh auuşhanında, tört sabiyin da alıb, kesini kanaşlarını katlarına, Maraga, ketgendi. Anı amaltın atam, tuugan cerinde, tukumnu arasında tül, ana cuuuklarını ortasında, Ogarı Marada ösgendi.
1939 cıl, askerge çakırılıb, Zapad Ukraina bla Zapad Belorussiyada asker kullugun tındırıb, üyüne keteme deb turganlay, Ata Curt kazauat başlanıb, andan da, kesi aythanlay, «ülüşün» alıb, caralı bolub, curtuna kaythandan sora, köb da turmaganlay, köçgünçülüknü «tirmenine» tüşüb, anda da ontört cılnı «tartılgandı ».
Taralgan taularına kaytır amal çıkganında, atam ana curtu Ogarı Maraga tül, ata curtu, tuugan ceri – Cögeteyge - keledi. Tukumdan ertde ayırılgan atam, kaysı bir erkişi sabiyça, ata cuuuklarına, termile ösgeni amaltın, Cögetey özende ornalırga taukel boladı. Busagatdagı Cangı Cögetey el tüşgen cer, 1957 cıl, saban ızla, çegetle edile. Üy-mekyam amal etginçi köçgünçülükden kaythan cögeteyçile fermalaga kuüladıla. Atam a busagatdagı üyü, arbazı ornalgan tüzde (ol közüude alayları baçhala bolgandıla), koşçuk salıb, tört sabiyi bla alayda tohtaydı...
Ol 1957 cıl may ayda edi. Alay bla atam, Bayramuklanı Unuhnu caşı İbragim, Cangı Cögetey elde birinçi kazık urganlanı biri bolgandı. İül aynı 21-de, çalmandan etilgen koşçukda egeçim Zuhra tuugan edi. Eşta, alkın kuralalmagan «Çalmanla» elinde birinçi tuugan sabiy ol bolur edi!
Arı deri amalı bolmay turgan atam, adam ortasına kelgenden sora, cögeteyçileni aralarına tüşgeninde, ertde ölgen atasını üsünden soruulay başlaydı. Unuhnu tanıganlanı, anı esgergen kartlanı izleb, aladan hapar soradı. Bayramukladan cuuuk-teng tabadı. Alay bla onbir atasına deri tamırın tüzetedi:
1. Budiyan, 2 .Temurka, 3. Temruk, 4. Bayramuk, 5. Caraşdı, 6. Çomma, 7. Ebba, 8. Bütdü, 9. Catda, 10. Aliy. 11. Unuh, 12. İbragim…
Atam caşauunda etgen işleri bolub, baş işlege sanaganları: «ceti atasına deri» bilelgeni bla eki caş bla ceti kız ösdürgenidi.
-Atam da, anı atası Aliy da cangız caşla bolgandıla, - deydi ol. - Cangızdan aman ne bardı?! Atamı tuugan karnaşı bolsa, biz tukumnu içinde, anı ışıgında öserik edik. Unuhnu kesini tört caşı bla üç kızı bolgandı. Men caşagannı cartısın da caşamagandı. Men körgen nasıbnı da körmegendi, harib, - derge öçdü ol.
* * *
Atam... Taunu öhtemligin, kuşnu ötgürlügün cüreginde eltgen atam. «Oraydanı» tartsa, sanlaga kanat bitdirgen; halk cırnı aytsa, başıngı kökge cetdirgen atam...
Tört cıyırma cılnı başından karagan ogurlu kart. Caşaunu kıyının, zauugun da sınagan; nasıbnı, carsıunu da tatıuların bilgen akılman akka. Zorlukda bügülmegen, azatlıkdan tüngülmegen taulu. Cazıuu koluna şkoknu da aldırgan, bal ayaknı da tutdurgan taulu kişi. «İş iesinden korkar» degenley, ömürü da tuthan işin horlay bilgen tacal adam. Toguz sabiyge atalık etgen, etgen muratlarına cetgen, Allahın esgergen, günahdan korkgan, suuablıkga kulluk etgen musliman insan...
Atam... Halkıngı cazıuun seni caşauungda köreme…
Kart atam Unuh
Unuh öksüz caş bolgandı. Atası Aliy ol tuuganlay ölgendi. Anası ua - Haniy amma - 90 cıl caşab, cangız caşını artında kalıb, tuuduklarını da kuuançların körüb auuşhandı.
- Haniy ammadan atamı üsünden hapar sora bilmegen edim, - deb kıynalıuçandı atam. - Caşlık, essizlik. Ansı ol caşını üsünden hapar ayta billik edi. Kesi da, akılı azmay, igi turgan edi. İgi citi tişirıu bolur edi, ullu karnaşlarımı – tuuduklarını - katınların caratmaganlıkmı ete edi da, «şorpa çolpu», «başsız gıbıt» deb, çam atla atagan edi, kızından tuugannga da «ullu kuyruk sarı kiştik» deuçen edi.
Haniy ammaga sora bilmegenlikge, anası Ayşacan, baş iesin sagına, sabiylerine atalarını üsünden aytıuçu haparla anı esindedile:
«Atagız igi canın cürütgen, har kimni auuzuna karathan adam edi, caşamadı harib ansı. Bir tengini küçü bla, ekisi da birge, teng caşla, Rostovda gimnaziyada okugan edile. Tengi, bay kişini balası, munu da alıb ketib, ekisi birge gimnaziyada okugan haparların aytıuçan edi. Elge oruslu kelse, izleb, atagıznı tabıb, tılmaçlık etdire edile. Kimge - mal, kimge - cal deb, ortaların ayırtırga, adej atnı da tartıb kelib, atagıznı alıb ketsele, adej atha da mıllıknı salıb, ızına alay keltiriuçen edile, - deb anam hapar aytıuçan edi.
Cögeteyçi kart Özden ulu Hızır da:
- «Unuh, Allah üçün, bılay bir kayt» deb, nıgışda olturgan kartla, tileb, colundan kaytarıb, türlü-türlü soruula berib, hapar alıb, sora, büsüreu etib, alay aşırıuçan edile Unuhnu, - deb esine tüşüre edi.
Çomaladan Dalim deb, Cögetey Ayagından kart, meni atama uşatıb, bir cıyılgan cerde, katına çakırıb:
- Sen kimni caşısa? - deydi da.
- Men kesim da tanımayma atamı, sen da tanıyalmazsa, - deyme.
- Unuhnu caşı bolurmusa? O-o, men Allahnı atı bla ant eteme, seni atangı bir auuz sözünü bagası bolmagan adamla bek köbdüle. Tab sözlü, usta sözlü, akıllı adam edi, - deb erkeletgen edi.
Ana karnaşım Kanamatlanı Umar da, - deb esine tüşüredi atam, alay aytıuçan edi: «Men caşagan duniyamda Unuhdan - auuzlu, Ahyadan tınç adam körmegenme». Hubiylanı Ahya - belgili cazıuçulanı - Osmannı, Magometni, Nazirni ataları edi.
Cögetey elden Sılpagarlanı Gonay da aythandı atama Unuhnu üsünden hapar: «Kanamatlanı Umar igi omak caş edi. Ol Teberdiden Cögeteyge konakga keledi da, cögeteyçile anı kaması bla gerohun urlaydıla. Unuhha, barıb, hapar aytsak, ol kelib: «Oy, homuh caşla, bu ullu elde konak caşdan sora tonarga kişi tabmadıgızmı? - degeninde, ala, keçmeklik da tileb, Umarga gerohun, kamasın da terk kaytargan edile.
- Allahdan köb tileuçen edim, mennge atamı bir tanıt, deb da. Bir keçe tilek tileb catama da, - deb hapar aytadı atam, - tüşümde köreme: kelib, bir adam üsüme süelib: «Men seni atangma», - deydi. Caşırak, sarı şilli adam. Bizde sarı şilli cokdu, bilmeyme...
Atama termilgenley ötgendi ömürüm, - deydi atam.
Faygambarnı tüşünde körgen
Atama bir 35-36 cıl bolgan közüude (1953-54 cılla), Kırgızstanda caşagan közüulerinde, tüşünde Muhammat faygambarnı (Allahnı salamı anga) körgendi. Andan beri 45-46 cıl ozsa da, atam ol tüşün, bügeçe körgença, esinde tutadı:
- Karnaşım Hamit bla arbada ketib barabız. Allıbızga bir adam çıgadı. Sora men Hamitge: «Faygambar kele turadı, tilek tileyik», - deyme.
Hamit kolların cayıb, anga, tilek tileseng, dese, ol kolun silkib koyadı. Mennge da tamam alay etedi. Sora, Allah auuzuma men bilmegen bir suranı salıb, men anı aytıb-aytıb-aytıb, sıylı faygambarnı közüne karaganımda, ol kolların cayıb, duua etib, tilegimi kabıl etdi. Sora ketib tebreydi da, arbanı canı bla ötgen közüuünde, bir igi tanıyım deb, anga citi karadım: cılı kelgen, orta boylu adam, süt betli bir ariu boynu bla. Bügün da közümdedi sıfatı, adamlanı ortasında körsem da, tanırıkma deb, alaydı akılım, - deydi atam.
Sıylı faygambarnı tilegin, Allah kabıl etib, andan beri karagan cıllada, tırnagımı taşha urgança, bir inciuüm bolmay, üydegim tüzelib, men da alaga kuuana, cüregim kart bolurga unamay, tört cıyırma cılnı başından karadım. Faygambar meni sözümü angılarça, men bilmegen sıylı suranı, Allah auuzuma salıb, faygambar mennge tilek tilerça etgen Allahha, ming kere şukur eteme, - deydi atam.
Atamı tilegi
«Sıylı Allah, Kün bathan bla Kün çıkgannı ortasında cathan musliman ölükleni günahların, Sen kurut. Alanı içinde menden umut etgen, mende hakı bolgan adamlanı günahların, Sen kurut. Sıylı Allah, üydegimi, başımı da, bilib-bilmey etgen günahların, Sen kurut.
Sıylı Allah, kralıbızga, camagatıbızga, halkıbızga sen tınçlık ber. Kralnı içinde igi muratla ete da, anga cete, anga cete da, kuuanç ete caşarga, halkıma ong, nasıb ber. Sıylı Allah, halkımı da, üydegimi da, başımı da eki duniyanı kıyınlıklarından sen sakla. Sıylı Allah, üydegime sauluk bla, baylık bla, balalarından kuuana, caşar nasıbnı ber. Alaça deb, algışda aytılırça, balalarımı ol colga sal. Sıylı Allah, balalarım balalarını açıuların körmegenley, caşaudan tolu hak alırga, sen nasıb et.
Sıylı Allah, ullu nasıb bergense, bergen nasıbıngı caşau bla baylab, kişini açıuun körmegenley, iman bla, din bla duniyadan kaytırga mennge Sen nasıb et…»
Sıyırılmazlık baylık
- Men sabiy-caş zamanda millet carık edi. Toynu-oünnu bek süe edi. Millet busagatda mıdahdı, nek ese da mıdahdı, - deb carsıydı atam. - Kün sayın elde üç-tört cerde toy boluuçan edi. Toyda ullu karnaşım Hamit cok ese, alayda çıgıb tebsegen da, cırlagan da ete edim. Koşaklanıb, kaysı kıznı bolsa da, tutub, abezekge bara turganlayıma, Hamit alayga kelib kalsa, kıznı da cetgen ceribizde, koüb, toydan çıgıb ketiuçen edim. Alay eterge ua bolmaydı! Toyda közüu berib cırlagan adet bar edi. Busagatdaça, caş adamla olturub, aşab turgan koy, «toyga barsang, toüb bar» deb, uşhuuurnu közüng da körmey edi. Sora, sizniça, busagatdagı poetleça, kagıt, kalam alıb, sagış etibmi kuray edik cırla, nazmula?! Toyda, sözle auuzunga kelib, aytıb-aytıb bara eding. Toylada nença kere alay etgen esem, allay bir igiligim bolsun, - deuçendi atam.
Bügün da tuudukların erkelete, nazmu tizginle bla algış etiuçendi, esimde kalgan tizginle:
Meni caşım okugandı, alimdi.
Meni caşım kalganladan zalimdi.
Dagıda:
Meni caşım caşasın,
Kral kıyın aşasın.
Akılı bolub oylansın,
Patçahlıkga saylansın.
Atamı ariu cırlaganın köble biledile. Kesi da bir kauum halk cırlanı busagatda saklanmagan variantların cırlaydı. «Oraydanı» ua, atamdan ariu aythannı eşitmegenme. «Gapalaunu» da bir türlü bir ariu ejiu bla keltiriuçen edi.
Okugannga, bilim algannga atam bek ullu magana beredi. Biz gitçe zamanda haman: «Adamnı curtun da, rıshısın da, üyün da, nasıbın da sıyırırga bollukdu, cangız kişi sıyıralmazlık - algan biliming, ürenngen ustalıgıng, cürek baylıgıng. Bilim alırga kereksiz! Közügüznü cangız anga karatıgız. Bügün tabmagan çepkenigizni, tambla kiersiz, bügün kiralmagan üygüzde, tambla caşarsız. Akıl bla bilim açhaga satılmaydıla, akılnı Allah kesi beredi, bilim a kesi kıyınıgız bla tabar nasıbıgızdı», - deb turuuçan edi bizge.
Sabiylerine bilim aldıralganın, kesini ençi nasıbına sanaydı...
Sabiy esim saklagan
Sabiy bolub esimdedi, cay közüude tau caylıkda caşauçubuz. Atam koyçu edi. Ol cırga bek öç edi. Anı cırına bölenib cuklarga köb tüşe edi. «Kaydan bilese allay bir cırnı?» - desem, ol: «Ala halk cırladıla, men kesegin bileme», - deuçen edi. «Halk cır» degenni maganasın angılayalmay edim, alay a allay ariu cırla cangız taulada tuuarga bollukların seze edi sabiy cüregim. Tau töppele, tau etekle, çuçhurla, şorkala tuudururga bolluk edile ol tukum seyirlik cırlanı.
Atam tamam ariu cırlay edi. Anı auazı tau şorkalanı, köksül tanglanı, sak ingirleni, bulbul cırlanı süyümlerinden sogulgan edi. Ol cırlab başlasa, sagışlaga bölenib turgan, deu nartlaga uşagan miyik taula, atamı auazına sagayıb, es iyib tıngılagannga uşay edile.
Tau etekni çiçekli bauuruna, sabiy başımı salıb, közlerimi - tau töppelege, cüregimi atamı cırına burub, zauukda aşıra edim caygı aylarımı. Cır a, halk cır, atamı cüreginden çıgıb, gokka hanslanı, marka kozulanı, caşil ösümleni tau ayazçık bla birge sılay, tau töppelege cete edi...
Atam ol zamanlada caş edi. Közü - citi, cüregi - taukel, cırı - carık, sanı - cengil, muratı - köb...
Süygen tauların, sabiylerine beşik etib, halk cırlanı, bellyau etib, alay cırlarça, uçunmaklıgı bar edi!
Atam kart bolgandı. Endi tilesem, bilgen cırlarını bir-ekisin tartaladı. Alay a bügünlükde atam da, men da, ol cırla da uşamaybız kesi kesibizge. Ala sabiyligimde kalgandıla: ötgür taulu da, burmabaş kızçık da, carık tögülgen seyirlik cırla da...
1999 cıl.
http://sarinstudio.ucoz.ru/
|
| |
| |
