Tüzün aytırık bolsam, adamlanı kesleri tüz Karaçaylı bola turganlay, bılayda cartısı tau tilde, cartısı Türk tilde cazganların körüb kıynalama. Haman barıb, ol sözleni tüzetirge izleyme... Ayhay, cangılışların aytsang - adamla ongsunmaydıla. Nekdi alay, bilmeyme. Ürengenden ullu igilik kayda.

Biz bir-biribizni tüzete barmasak, tüzlüknü kaydan tabarıkbız? Şo, bir aytıgız.

Men Elbrusoid'ge kirib, Kavkazdan cazganlanı da okuyma. Alayda da bizniça ete turadıla. Tüz tau tilde cazganların angılayma, söznü ortasında orusça katışdırsala, endi ne cazdıla eken deb, sagışha keteme. Bizni cazganlarıbız da alaga alay körüne bolur.

Adam kesi tilinden başha, 1-2 tilge ürenedi. Busagatda caş tölü(yeni nesil) til ürenirge öçdü. Ürenedile. Bek igi etedile. Ol bu zamannı duniyasında bek kerekli işdi. Da ol tillege ürenngen, kesini ana tilin nek kenge türtedi?. Men anı angılayalmayma.

Men bılayda adamı talay tilde söleşgen bir milletde(usa) caşayma. Baş katda Hindistanlı, sol canımda honşum Makedonyâlıla, ong canımdagı - Kore'lile, tuuramda - İtalyanla... Bılayda har kim inglizça söleşgenlikge, ne Japon Japonlugundan, ne ispanyol ispanyollugundan ... kaydam, ol barı türlü-türlü milletle ana tillerinden da, tuthan dinlerinden da ketib kalmaydıla. Bir cerge kelsele, barı da öz tillerinde söleşedi. Kesini tilinde da, başha tillede da söleşe bilgen - ol adamga em ullu baylık tülmüdü?

Endi men tünene Kaysın Kuliyev'ni bir nazmusunu Türk tilge köçürdüm. ( Nazmunu bek kıyın avrup catgan sagatta kızına cazgandı. Nazmunu atı; JANNA'ga ...) Alayda:

Sanga nasıp beralmay kalgan

Esem da, halallıknı berdim.
Kimdi tolusunlay bilalgan
Nasıp ne bolganın ömürde? '' ...degen tizginleni

...

Sana nasip veremedim
İse de, helallığı verdim
Kimdir ki, tümüyle çözebilen
Nasibin ne olduğunu yaşamda? '' ...dep köçürdüm.

Endi bılayda maganası alay tau tildegiça çıkmaganın esleymisiz?

Men, esleyme...

Andagı teren magananı Türk'degile da alay tereninden angılab koyarça tüyüldü. İngilizçege köçürüb cazsam, Amerikalı bir adam da anı Kaysın salgan maganada angılarık tüldü...Nek desegiz, ala üçün ''nasıb'' degen söz başha türlüdü. Meni taulu halkımı 'NASIBI bla alanı nasıbları bir tüldü .

Söznü bılay nek sozdum?

Kaygım kuru TİL tüldü meni. Kim kaysı til bla söleşe ese, ol - başha milletni kuru tiline tül, adetine da, namısına da köçüb başlaydı. Ol alaydı. Kerti kaygım oldu meni.
Ol milletça kiyinirge da, ol milletça tebserge da, cırlarga da, kesin alay cürütürge tüzelib başlaydı. alay bola barganın eslerik da tüldü. ''Ho, ho.. kalay bolsa da bolur, kaygırmaz, aymısa'' degenni aytıb ..ne zatnı da kesi betine caraşdırıb barlıkdı. Artalası ne bollukdu? ... Karaçay degen millet kallık tüldü.

"Kalmasın, biz global tüşünebiz'',- degenle bar esele, alaga col boşdu. Barsınla kayrı süysele da.

Men da caş zamanlarımda sagışım alay edi. Adam, igini da, amannı da köre, caşay barsa, artda kesi özüne kaytıb keledi. Algasında rokk, jaz muzıkaga tıngılauçu adam, kaydan ese da bir cerden kobuz tauuşçuk eşitgenley, kanı başha türlü cürüb tebrese, kesi-kesine seyir boladı. Anı atı ''KAN'dı, anı atı ''GEN''di, anı atı - seni ''KİM'' bolganıngdı. Sen aylana-aylana kesinge kaytıp kellikse karnaşım, egeçim. Ol alaydı, canım-közüm.

Carmalab söleşgenni koyayık, tışından adamlanı kesibizge küldürmeyik. Tamadalarıbız bizleni başçı bolub, Kavkazga baradı, kolunda algış ayak bla ''hepigiz'', ''hiç'' degença sözle aytadı. Aytma, marca, ''barıgız'' deb ayt, ''hiç" dep aytma, ''çırt'' deb ayt. Esle.

Sözümü ahırında atyrım:

Tilibizni kalay saklayık?

Nazmulanı, comaklanı, kaydam, karaçay adabiyatında ne cazıla ese - okurga küreşeyik. Közübüz okurga ürense - cazganıbızda, söleşgenibizde da cangılış etmey tebrerikbiz. Meni de bilmegen köb sözüm bardı. Bilmegenlerimi izleb-sorub üreneme. Meni tüzetgen bolsa - bek kuuanıb anga algış eteme.

Sau bolsun, eşitgenime köre Başhüyük elden bir karnaşıbız Ufuk Taukul, küreşib Karaçay-Malkar-Türkçe sözlük kuragandı. Har kim alsın, sabiylerine okutsun.

Bizge, tış krallada caşagan taululaga, ol kitablanı tabhan kıyındı. Anı üçün, internetde ''Karaçayça-Türkçe-İngilizce sözlük" kurarga küreşeme. Keligiz, bilmegenle alaydan cangı sözle ürenigiz, tau tilni bilgenle cangı sözle koşuguz, bizge boluşuguz.

Bir bolayık, ANA TİLİBİZGE SAK BOLAYIK!

Sauluk-esenlik canıgızga...

Leman J. Koç - 2014/ usa
( Кочхарланы Леман )
[img][/img]
Leman J. Koc ile KITALAR ARASI
---------------------------------------------------------------

Тюзюн айтырык болсам, адамланы кеслери тюз Kъарачайлы бола турганлай, былайда джартысы тау тилде, джартысы тюрк тилдe джазганларын кёрюб кыйналама. Хаман барыб, ол сёзлени тюзетирге излейме... Айхай, джангылышларын айтсанг - адамла онгсунмайдыла. Некди алай, билмейме. Юреннгенден уллу игилик кайда.

Биз бир-бирибизни тюзете бармасакъ, тюзлюкню къайдан табарыкбыз? Шо, бир айтыгыз.

Мен Елбрусоид'ге кириб, Кавказдан джазганланы да окъуйма. Алайда да бизнича ете турадыла. Тюз тау тилде джазганларын ангылайма, сёзню ортасында орусча къатышдырсала, енди не джаздыла екен деб, сагышха кетеме. Бизни джазганларыбыз да алага алай кёрюне болур.

Адам кеси тилинден башха, 1-2 тилге юренеди. Бусагатда джаш тёлю(йени несил) тиллеге юренирге ёчдю. Юренедиле. Бек иги етедиле. Ол бу заманны дуниясында бек керекли ишди. Да ол тиллеге юреннген, кесини ана тилин нек кенге тюртеди?. Мен аны ангылаялмайма.

Мен былайда адамы талай тилде сёлешген бир миллетде(уса) джашайма. Ёргeмдe Хиндистанлы, сол джанымда хоншум Македонйялыла, онг джанымдагы - Коре'лиле, туурамда - Италянла... Былайда хар ким инглизча сёлешгенликге, не Жапон Жапонлугундан, не испанёл испанёллугндан ... кайдам, ол бары тюрлю-тюрлю миллетле ана тиллеринден да, тутхан динлеринден да кетиб калмайдыла. Бир джерге келселе, бары да ёз тиллеринде сёлешеди. Кесини тилинде да, башха тилледе да сёлеше билген - ол адамга ем уллу байлык тюлмюдю?

Енди мен тюнене Кайсын Кулиев'ни бир назмусуну Тюрк тилге кёчюрдюм. ( Назмуну бек къыйын ауруп джатган сагатта кызына джазганды. Назмуну аты; ЖАННА'га ...) Алайда:

Санга насып бералмай къалган

Есем да, халаллыкъны бердим.

Кимди толусунлай билалган

Насып не болганын ёмюрде? '' ...деген тизгинлени

...

Сана насип веремедим

Исе де, хелаллыгьы вердим

Кимдир ки, тюмюйле чёзебилен

Насибин не олдугьуну яшамда? '' ...деп кёчюрдюм.

Енди былайда маганасы алай тау тилдегича чыкмаганын еслеймисиз?

Мен, еслейме...

Андагы терен магананы Тюрк'дегиле да алай теренинден ангылаб къоялмазла. Ингилизчеге кёчюрюб джазсам, Америкалы бир адам да аны Кайсын салган маганада ангыларыкъ тюлдю...Нечик десегиз, ала ючюн насыб деген башха тюрлюдю. Мени таулу халкымы 'НАСЫБЫ бла аланы насыблары бир тюлдю .

Сёзню былай нек создум?

Къайгым къуру ТИЛ тюлдю мени. Ким къайсы тил бла сёлеше есе, ол - башха миллетни къуру тилине тюл, адетине да, намысына да кёчюб башлайды. Ол алайды. Керти къайгым олду мени.

Ол миллетча кийинирге да, ол миллетча тебсерге да, джырларга да, кесин алай джюрютюрге тюзелиб башлайды. алай бола барганын еслерик да тюлдю. ''Хо, хо.. къалай болса да болур, къайгырмаз, айымса'' дегенни айтыб ..не затны да кеси бетине джарашдырыб барлыкды. Арталасы не боллукду? ... Карачай деген миллет къаллыкъ тюлдю.

"Къалмасын, биз глобал тюшюнебиз'',- дегенле бар еселе, алага джол бошду. Барсынла къайры сюйселе да.

Мени да джаш заманларымда сагьышым алай еди. Адам, игини да, аманны да кёре, джашай барса, артда кеси ёзюне къайтыб келеди. Алгасында рокк, жаз музыкага тынгылаучу адам, къайдан есе да бир джерден къобуз тауушчук ешитгенлей, къаны башха тюрлю джюрюб тебресе, кеси-кесине сейир болады. Аны аты ''КъАН'ды, аны аты ''ГЕН''ди, аны аты - сени ''КИМ'' болганынгды. Сен айлана-айлана кесинге къайтып келликсе къарнашым, егечим. Ол алайды, джаным-кёзюм.

Джармалаб сёлешгенни къояйык, тышындан адамланы кесибизге кюлдюрмейик. Тамадаларыбыз бизлени башчы болуб, Кавказга барады, къолунда алгыш аякъ бла ''хепигиз'', ''хич'' дегенча сёзле айтады. Айтма, марджа, ''барыгыз'' деб айт, ''хич" деп айтма, ''чырт'' деб айт. Есле.

Сёзюмю ахырында атйрым:

Тилибизни къалай сакълайык?

Назмуланы, джомакъланы, къайдам, Kъарачай адабиятында не джазыла есе - окъурга кюрешейик. Кёзюбюз окъурга юренсе - джазганыбызда, сёлешгенибизде да джангылыч етмей тебрерикбиз. Мени де билмеген кёб сёзюм барды. Билмегенлерими излеб-соруб юренеме. Мени тюзетген болса - бек къууаныб анга алгыш етеме.

Сау болсун, ешитгениме кёре Башхюйюк елден бир карнашыбыз Уфук Таукул, кюрешиб Kъарачай-Малкъар-Тюркчe сёзлюк къураганды. Хар ким алсын, сабийлерине окъутсун.

Бизге, тыш краллада джашаган таулулага, ол китабланы табхан кыйынды. Аны ючюн, интернетде ''Къарачайча-Тюркче-Ингилиздже сёзлюк" къурарга кюрешеме. Келигиз, билмегенле алайдан джангы сёзле юренигиз, тау тилни билгенле джангы сёзле къошугуз, бизге болушугуз.

Бир болайыкъ, АНА ТИЛИБИЗГЕ САК БОЛАЙЫКъ!

Саулукъ-есенлик джаныгызга...

Леман Ж. Коч - 2014/ уса

( Кочхарланы Леман )